1. प्राचीन काळ:

• पुराणवस्तुशास्त्र: उत्खननात सापडलेल्या वस्तू, भांडी, नाणी, आणि अवशेष.
• शिलालेख: दगडांवर कोरलेले लेख, स्तंभालेख.
• ताम्रपट: तांब्याच्या पत्र्यांवर कोरलेले लेख.
• साहित्य: मौखिक कथा, धार्मिक ग्रंथ, आणि ऐतिहासिक नोंदी (उदा. रामायण, महाभारत).

2. मध्ययुगीन काळ:

• हस्तलिखिते: हाताने लिहिलेली पुस्तके आणि कागदपत्रे.
• ফার্সি आणि अरबी भाषेतील साधने: तारीख-ए-फिरोजशाही, तुझुक-ए-बाबरी.
• चरित्र: राजांचे आणि महत्त्वाच्या व्यक्तींचे जीवनचरित्र.
• बखर: ऐतिहासिक घटनांवर आधारित लेखन (उदा.Sabhasad Bakhar).

3. आधुनिक काळ:

• मुद्रित साधने: छापील पुस्तके, वर्तमानपत्रे, नियतकालिके, Government documents.
• दृश्य-श्राव्य साधने: छायाचित्रे, ध्वनिमुद्रणे, चित्रपट, दूरदर्शन.
• आधुनिक तंत्रज्ञान: संगणक, इंटरनेट, आणि डिजिटल स्वरूप Files.

4. स्वरूप बदलण्याची कारणे:

• तंत्रज्ञानाचा विकास.
• लेखन आणि छपाईची कला.
• राजकीय आणि सामाजिक बदल.
• वैज्ञानिक दृष्टिकोन.

संदर्भ:

1. महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, पुणे - इयत्ता सहावी इतिहास पाठ्यपुस्तक.