ऐतिहासिक साधने
इतिहासाच्या साधनांचे स्वरूप बदलत आहे, कारण नवीन तंत्रज्ञान आणि शोधांमुळे इतिहासाचा अभ्यास अधिक विस्तृत आणि सूक्ष्म होत आहे.
1. लिखित साधने:
- पूर्वी: हस्तलिखिते, ताम्रपट, शिलालेख यांचा वापर केला जाई.
- आता: छापील पुस्तके, नियतकालिके, शासकीय records, correspondence, diaries, यांचा वापर होतो.
2. भौतिक साधने:
- पूर्वी: नाणी, भांडी, वस्तू, इमारती, यांचा वापर केला जाई.
- आता: आधुनिक तंत्रज्ञानाने तयार केलेल्या वस्तू, industrial remains, transport media, यांचा वापर होतो.
3. मौखिक साधने:
- पूर्वी: लोककथा, लोकगीते, पारंपरिक ज्ञान, यांचा वापर केला जाई.
- आता: मुलाखती,records, field notes, यांचा वापर होतो.
4. दृक्-श्राव्य साधने:
- पूर्वी: चित्रकला, Performance art, यांचा वापर केला जाई.
- आता: Movies, photographs, recordings, documentaries, यांचा वापर होतो.
या बदलांमुळे इतिहासाचे अध्ययन अधिक गतिशील आणि सर्वसमावेशक झाले आहे.
- प्राचीन स्वरूप: पूर्वी शिलालेखांवर, ताम्रपटांवर, आणि भूर्जपत्रांवर लेखन केले जाई. ही साधने टिकाऊ असली तरी, ती तयार करणे आणि वापरणे खूप कठीण होते.
- आधुनिक स्वरूप: आता कागद, छपाईची साधने आणि डिजिटल लेखन उपलब्ध असल्याने, पुस्तके, लेख, आणि ई-पुस्तके मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध आहेत.
- उदाहरण: पूर्वी सम्राट अशोकचे शिलालेख (Ancient inscriptions of Emperor Ashoka) हे महत्त्वाचे ऐतिहासिक दस्तावेज होते, तर आता विविध विषयांवरील पुस्तके आणि लेख (Books and articles on various subjects) इतिहासाची माहिती देतात.
- प्राचीन स्वरूप: पूर्वीची भांडी, नाणी, आणि हत्यारे (Ancient pottery, coins, and weapons) हे महत्त्वाचे पुरावे होते.
- आधुनिक स्वरूप: आता जुन्या इमारती, कलाकृती, आणि अवशेषांचे जतन (Preservation of old buildings, artifacts, and relics) केले जाते.
- उदाहरण: मोहेंजोदडो आणि हडप्पा (Mohenjo-daro and Harappa) येथील अवशेष हे प्राचीन संस्कृतीची माहिती देतात, तर व्हिक्टोरिया मेमोरियल (Victoria Memorial) किंवा इंडिया गेट (India Gate) यांसारख्या इमारती आधुनिक भारताचा इतिहास सांगतात.
- प्राचीन स्वरूप: लोककथा, मिथके, आणि पारंपरिक गीत (Folktales, myths, and traditional songs) हे इतिहासाचे महत्त्वाचे भाग होते.
- आधुनिक स्वरूप: आता मुलाखती, ध्वनिमुद्रणे, आणि व्हिडिओ रेकॉर्डिंग्ज (Interviews, audio recordings, and video recordings) उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे मौखिक इतिहास अधिक जतन करता येतो.
- उदाहरण: आजी-आजोबांकडून ऐकलेल्या गोष्टी (Stories heard from grandparents) पूर्वी इतिहासाचा भाग होत्या, तर आता स्वातंत्र्यसैनिकांच्या मुलाखती (Interviews of freedom fighters) इतिहासाचे महत्त्वाचे साधन आहेत.
- आधुनिक स्वरूप: फिल्म्स, दूरदर्शन मालिका, माहितीपट (Films, television series, documentaries) हे इतिहासाचे प्रभावी माध्यम बनले आहेत.
- उदाहरण: ‘भारत एक खोज’ (Bharat Ek Khoj) या मालिकेने भारताचा इतिहास जिवंत केला, तर अनेक माहितीपट (Many documentaries) ऐतिहासिक घटनांवर प्रकाश टाकतात.
- आधुनिक स्वरूप: ब्लॉग, वेबसाइट्स, सोशल मीडिया, आणि ऑनलाइन डेटाबेस (Blogs, websites, social media, and online databases) हे माहितीचे स्रोत बनले आहेत.
- उदाहरण: विकिपीडिया (Wikipedia) सारख्या वेबसाइट्सवर इतिहासाची माहिती उपलब्ध आहे, ज्यामुळे लोकांना सहजपणे माहिती मिळते.
इतिहासाच्या साधनांचे स्वरूप अनेक युगांमध्ये बदलत गेले आहे. मानवी संस्कृतीच्या विकासानुसार साधनांमध्ये बदल झाला आहे.
1. प्राचीन काळ:
- पुराणवस्तुशास्त्र: उत्खननात सापडलेल्या वस्तू, भांडी, नाणी, आणि अवशेष.
- शिलालेख: दगडांवर कोरलेले लेख, स्तंभालेख.
- ताम्रपट: तांब्याच्या पत्र्यांवर कोरलेले लेख.
- साहित्य: मौखिक कथा, धार्मिक ग्रंथ, आणि ऐतिहासिक नोंदी (उदा. रामायण, महाभारत).
2. मध्ययुगीन काळ:
- हस्तलिखिते: हाताने लिहिलेली पुस्तके आणि कागदपत्रे.
- ফার্সি आणि अरबी भाषेतील साधने: तारीख-ए-फिरोजशाही, तुझुक-ए-बाबरी.
- चरित्र: राजांचे आणि महत्त्वाच्या व्यक्तींचे जीवनचरित्र.
- बखर: ऐतिहासिक घटनांवर आधारित लेखन (उदा.Sabhasad Bakhar).
3. आधुनिक काळ:
- मुद्रित साधने: छापील पुस्तके, वर्तमानपत्रे, नियतकालिके, Government documents.
- दृश्य-श्राव्य साधने: छायाचित्रे, ध्वनिमुद्रणे, चित्रपट, दूरदर्शन.
- आधुनिक तंत्रज्ञान: संगणक, इंटरनेट, आणि डिजिटल स्वरूप Files.
4. स्वरूप बदलण्याची कारणे:
- तंत्रज्ञानाचा विकास.
- लेखन आणि छपाईची कला.
- राजकीय आणि सामाजिक बदल.
- वैज्ञानिक दृष्टिकोन.
संदर्भ:
- महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, पुणे - इयत्ता सहावी इतिहास पाठ्यपुस्तक.
इतिहासाच्या साधनांमध्ये काळानुसार बदल होत गेले आहेत. सुरुवातीच्या काळात मौखिक परंपरेवर अधिक भर दिला जाई, परंतु लेखनकला विकसित झाल्यावर लिखित साधनांचे महत्त्व वाढले. तंत्रज्ञानाच्या विकासामुळे दृकश्राव्य साधने (Audio-visual resources), आणि आता डिजिटल साधने इतिहासाच्या अभ्यासात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत.
उदाहरण:
- पुराणकाळ:
पुराणकाळात मौखिक कथा, दंतकथा, आणि धार्मिक ग्रंथ हे ज्ञानाचे मुख्य स्रोत होते. त्या काळातील इतिहास पिढी दर पिढीtransmit होत असे.
- मध्ययुगीन काळ:
मध्ययुगीन काळात हस्तलिखिते, ताम्रपट, शिलालेख, नाणी, आणि बखरी (chronicles) यांचा वापर इतिहासाची माहिती मिळवण्यासाठी केला जाई.
- आधुनिक काळ:
आधुनिक काळात छपाई तंत्रज्ञानाचा विकास झाला आणि पुस्तके, वर्तमानपत्रे, नियतकालिके मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध झाली. छायाचित्रे (photographs), ध्वनिमुद्रणे (audio recordings), चित्रपट (movies), आणि दूरदर्शन (television) यांसारख्या दृकश्राव्य साधनांमुळे इतिहासाचे अध्ययन अधिक सोपे झाले.
- आत्ताचा काळ:
आजकाल इंटरनेट, सोशल मीडिया, ई-पुस्तके, आणि ऑनलाइन डेटाबेसमुळे माहिती सहज उपलब्ध होते. हे डिजिटल साधने इतिहासाच्या अभ्यासात नविन दृष्टीकोन देत आहेत.
या बदलांमुळे इतिहासाचे संशोधन अधिक विस्तृत आणि अचूक झाले आहे.
इतिहासाच्या साधनांचे बदलते स्वरूप:
इतिहास हा भूतकाळातील घटनांचा अभ्यास असतो. या घटनांची माहिती मिळवण्यासाठी विविध साधनांचा उपयोग केला जातो. ही साधने वेगवेगळ्या प्रकारची असतात आणि त्यांचे स्वरूप बदलत असते.
1. भौतिक साधने:
- पुरातत्वीय अवशेष: उत्खननात सापडलेल्या वस्तू, नाणी, भांडी, इमारती इत्यादी.
- स्मारके: मंदिरे, स्तूूप, किल्ले, थडगी इत्यादी.
- कलाकृती: शिल्पे, चित्रे, भांडी यांसारख्या कलात्मक वस्तू.
बदलते स्वरूप: पूर्वी ही साधने प्रत्यक्ष उत्खनन करून मिळवावी लागत होती. आता आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे (उदा. कार्बन डेटिंग, रिमोट सेन्सिंग) त्यांचे विश्लेषण करणे सोपे झाले आहे.
2. लिखित साधने:
- हस्तलिखिते: जुनी पुस्तके, দলিলपत्रे, ব্যক্তিগত नोंदी.
- शिलालेख/ताम्रपट: दगड किंवा तांब्याच्या पत्र्यांवर कोरलेले लेख.
- सरकारी कागदपत्रे: शासकीय नोंदी, अहवाल.
बदलते स्वरूप: पूर्वी हस्तलिखिते दुर्मिळ होती. आता ती जतन करून ठेवली जातात आणि डिजिटल स्वरूपात रूपांतरित केली जातात, ज्यामुळे ती सहज उपलब्ध होतात.
3. मौखिक साधने:
- लोककथा: पिढी दर पिढी चालत आलेल्या कथा.
- लोकगीते: पारंपरिक गाणी.
- ओव्या: स्त्रियांच्या पारंपरिक कविता.
बदलते स्वरूप: पूर्वी मौखिक परंपरेवर अधिक अवलंबून राहावे लागे. आता या कथा व गीतांचे ध्वनिमुद्रण (audio recording) आणि व्हिडिओ रेकॉर्डिंग केले जाते, ज्यामुळे ती अधिक सुरक्षित राहतात.
4. दृश्य-श्राव्य साधने:
- चित्रपट: ऐतिहासिक घटनांवर आधारित चित्रपट.
- वृत्तपत्रे: त्या काळातील बातम्या देणारी पत्रे.
- दूरदर्शन: माहितीपट, मालिका.
बदलते स्वरूप: हे आधुनिक युगातील महत्त्वाचे साधन आहे. यामुळे घटना जशाच्या तशा पाहता येतात आणि ऐकता येतात. यांचा वापर वाढला आहे.
5. आधुनिक तंत्रज्ञाना आधारित साधने
- संगणक: डेटा साठवण्यासाठी आणि विश्लेषणासाठी.
- इंटरनेट: माहिती मिळवण्यासाठी आणि देण्यासाठी.
बदलते स्वरूप: आता इतिहासाची साधने डिजिटल स्वरूपात उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे संशोधनाला गती मिळाली आहे.
अशा प्रकारे, इतिहासाच्या साधनांचे स्वरूप बदलत आहे. नवीन तंत्रज्ञान आणि पद्धतींमुळे इतिहासाचा अभ्यास अधिक सोपा आणि अचूक होत आहे.
1. लिखित साधने:
पूर्वी: पूर्वीच्या काळी, लिखित साधने म्हणजे ताडपत्रे, भोजपत्रे, शिलालेख, ताम्रपट इत्यादींचा वापर केला जाई. ही साधने सहसा धार्मिक ग्रंथ, राजाज्ञा, आणि महत्त्वाच्या घटनांची नोंद करण्यासाठी वापरली जात.
उदाहरण:
-
अशोकाचे शिलालेख (https://en.wikipedia.org/wiki/Edicts_of_Ashoka).
-
ताम्रपट
आता: आताच्या काळात, लिखित साधने म्हणजे पुस्तके, वर्तमानपत्रे, नियतकालिके, सरकारी कागदपत्रे, खाजगी पत्रव्यवहार आणि डिजिटल स्वरूपातील लेख यांचा समावेश होतो.
उदाहरण:
-
भारताचे संविधान (Constitution of India)
-
विविध वर्तमानपत्रांतील लेख.
पूर्वी: भौतिक साधनांमध्ये प्राचीन वस्तू, भांडी, नाणी, मूर्ती, शस्त्रे, इमारती आणि इतर कलात्मक वस्तूंचा समावेश होतो. या वस्तू त्या वेळच्या संस्कृती, तंत्रज्ञान आणि लोकांच्या जीवनशैलीवर प्रकाश टाकतात.
उदाहरण:
-
सिंधु संस्कृतीतील भांडी व नाणी (https://en.wikipedia.org/wiki/Indus_Valley_Civilisation).
-
अजिंठा-वेरूळची लेणी.
आता: आताच्या भौतिक साधनांमध्ये कारखाने, धरणे, रेल्वे, मोटारी, आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून बनवलेल्या वस्तूंचा समावेश होतो.
उदाहरण:
-
मुंबईतील छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस (CST).
-
भारतातील विविध धरणे.
पूर्वी: मौखिक साधने म्हणजे लोककथा, लोकगीते, दंतकथा, मिथके आणि परंपरागत ज्ञान. हे ज्ञान एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे तोंडीरूपाने传递传递 केले जाते.
उदाहरण:
-
पंचतंत्राच्या कथा.
-
जातक कथा.
आता: आताच्या मौखिक साधनांमध्ये मुलाखती, भाषणे, चर्चासत्रे, आणि ध्वनिमुद्रणे यांचा समावेश होतो.
उदाहरण:
-
स्वातंत्र्यसैनिकांच्या मुलाखती.
-
राजकीय नेत्यांची भाषणे.
पूर्वी: पूर्वी चित्रकला, शिल्पकला, नाटके, तमाशे, shadow puppets यांचा समावेश दृकश्राव्य साधनांमध्ये होत असे.
उदाहरण:
-
चित्रकला - अजिंठा लेणी चित्रे.
-
नाटके - Shakespeare plays.
आता: आता चित्रपट, दूरदर्शन, माहितीपट, व्हिडिओ गेम्स आणि इंटरनेटवरील दृकश्राव्य सामग्रीचा वापर वाढला आहे.
उदाहरण:
-
विविध चित्रपट व माहितीपट.
-
दूरदर्शनवरील कार्यक्रम.