भारतामध्ये आधुनिक शिक्षणाचा प्रसार करण्यासाठी खालील तीन महत्त्वाच्या यंत्रणा जबाबदार होत्या:

1. मिशनरी संस्था (Missionary Societies):

   मिशनरी संस्थांनी भारतामध्ये आधुनिक शिक्षणाचा पाया घातला. त्यांनी शाळा आणि महाविद्यालये सुरू केली, ज्यात पाश्चात्त्य शिक्षण पद्धतीचा अवलंब केला गेला.

   विस्तार: मिशनऱ्यांनी फक्त धार्मिक शिक्षणच नव्हे, तर विज्ञान, कला आणि साहित्य यांसारख्या विषयांवरही लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी स्थानिक भाषांमध्ये शिक्षण देण्यास सुरुवात केली, ज्यामुळे ते शिक्षण लोकांपर्यंत पोहोचू शकले. उदा. श्रीरामपूर मिशनने (Serampore Mission) शिक्षण आणि सामाजिक सुधारणांच्या क्षेत्रात मोठे योगदान दिले.

2. ब्रिटिश सरकार (British Government):

   ब्रिटिश सरकारने शिक्षणाचे महत्त्व ओळखले आणि शासकीय शाळा व महाविद्यालये सुरू केली. त्यांनी शिक्षण प्रणालीला एक निश्चित दिशा दिली.

   विस्तार: 1854 च्या वुड्स डिस्पॅच (Wood's Despatch) ने शिक्षणाच्या विकासासाठी एक मोठी योजना तयार केली. त्यानुसार, शिक्षण विभागांची स्थापना झाली आणि शिक्षणाचे माध्यम म्हणून इंग्रजी भाषेला महत्त्व देण्यात आले.

   Wikipedia - Wood's Despatch
3. भारतीय समाजसुधारक (Indian Social Reformers):

   भारतीय समाजसुधारकांनी शिक्षणाचे महत्त्व जाणले आणि स्वतःच्या संस्था व शाळा सुरू केल्या. त्यांनी लोकांना शिक्षण घेण्यासाठी प्रोत्साहित केले.

   विस्तार: राजा राममोहन रॉय, महात्मा फुले, सावित्रीबाई फुले आणि इतर समाजसुधारकांनी शिक्षण सर्वांपर्यंत पोहोचावे यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी जातीय भेदभावाला विरोध केला आणि स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी विशेष प्रयत्न केले. डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी (Deccan Education Society) आणि फर्ग्युसन कॉलेज (Fergusson College) यांसारख्या संस्था याच प्रयत्नांचे फलित आहेत.

   Wikipedia - Jyotirao Phule