शिक्षण
समावेशक शिक्षण (Inclusive Education) प्रणालीमध्ये शालेय प्रशिक्षणाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे. समावेशक शिक्षण म्हणजे शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, भावनिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या दुर्बळ असलेल्या विद्यार्थ्यांना सामान्य विद्यार्थ्यांसोबत एकाच शाळेत शिक्षण देणे.
- शिक्षकांचे प्रशिक्षण: समावेशक शिक्षणासाठी शिक्षकांना विशेष प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे. ज्यामुळे ते विविध प्रकारच्या गरजा असणाऱ्या विद्यार्थ्यांना शिकवण्यास सक्षम असतील. त्यांना वेगवेगळ्या अध्ययन पद्धती, तंत्रे आणि विद्यार्थ्यांच्या गरजा समजून घेण्याची क्षमता विकसित करणे आवश्यक आहे.
- शैक्षणिक वातावरण: शाळेमध्ये सर्व विद्यार्थ्यांसाठी सुरक्षित आणि सकारात्मक वातावरण तयार करणे. ज्यामुळे प्रत्येक विद्यार्थ्याला शाळेत सहभागी होण्याची संधी मिळेल.
- अभ्यासक्रमात बदल: विद्यार्थ्यांच्या गरजेनुसार अभ्यासक्रमात बदल करणे. ज्यामुळे दुर्बळ विद्यार्थीसुद्धा सहजपणे शिक्षण घेऊ शकतील.
- शैक्षणिक साधनांची उपलब्धता: शाळेत सर्व प्रकारच्या शैक्षणिक साधनांची उपलब्धता करणे. जसे की, ब्रेल लिपीतील पुस्तके, श्रवणयंत्रे, व्हीलचेअर इत्यादी.
- समन्वय: शिक्षक, विद्यार्थी, पालक आणि शालेय व्यवस्थापन यांच्यात समन्वय असणे आवश्यक आहे. ज्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीवर लक्ष ठेवता येईल.
समावेशक शिक्षणामुळे दुर्बळ विद्यार्थ्यांना समाजात समान संधी मिळतात आणि ते आत्मविश्वासाने जीवन जगू शकतात.
समावेशक शिक्षणाची साधने (Tools of Inclusive Education): समावेशक शिक्षण म्हणजे सर्व विद्यार्थ्यांना, त्यांच्या शारीरिक, मानसिक, भावनिक, सामाजिक, भाषिक किंवा इतर कोणत्याही प्रकारच्या फरकांशिवाय, एकाच शिक्षण प्रणालीत शिक्षण देणे.
समावेशक शिक्षणाची काही महत्त्वाची साधने खालीलप्रमाणे आहेत:
1. भौतिक सुविधा (Physical Resources):
- अडथळा-मुक्त वातावरण: शाळांमध्ये व्हीलचेअर वापरणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी रॅम्प (Ramps), लिफ्ट (Lifts) आणि योग्य दरवाजे असावेत.
- उपलब्ध साहित्य: दृष्टीबाधित विद्यार्थ्यांसाठी ब्रेल लिपीतील पुस्तके, मोठ्या अक्षरातील पुस्तके, तसेच श्रवणयंत्र (Hearing aids) आणि इतर आवश्यक उपकरणे उपलब्ध असावीत.
2. शैक्षणिक साधने व तंत्रज्ञान (Educational Tools & Technology):
- संगणक व सॉफ्टवेअर: विद्यार्थ्यांसाठी आवश्यक सॉफ्टवेअर, जसे की स्क्रीन रीडर (Screen readers), टेक्स्ट-टू-स्पीच (Text-to-speech) आणि स्पीच-टू-टेक्स्ट (Speech-to-text) सॉफ्टवेअर असावेत.
- शैक्षणिक गेम्स व ॲप्स: शिक्षणाला अधिक आकर्षक बनवण्यासाठी शैक्षणिक गेम्स व ॲप्सचा वापर करणे.
3. शिक्षक प्रशिक्षण (Teacher Training):
- विशेष प्रशिक्षण: शिक्षकांना समावेशक शिक्षण पद्धती आणि विविध गरजा असणाऱ्या विद्यार्थ्यांना शिकवण्याचे प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे.
- संवेदनशील दृष्टिकोन: शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांच्या गरजा व भावना समजून घेऊन त्यांना मदत करावी.
4. वैयक्तिक शिक्षण योजना (Individualized Education Plan - IEP):
- प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी योजना: प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या गरजेनुसार वैयक्तिक शिक्षण योजना तयार करणे.
- पालकांचा सहभाग: IEP तयार करताना पालक आणि शिक्षकांनी एकत्र काम करणे.
5. समुपदेशन आणि मार्गदर्शन (Counseling and Guidance):
- समुपदेशन: विद्यार्थ्यांना भावनिक आणि सामाजिक समस्यांवर मात करण्यासाठी समुपदेशन सेवा उपलब्ध करणे.
- मार्गदर्शन: करिअर मार्गदर्शन (Career counseling) आणि शैक्षणिक मार्गदर्शन (Educational guidance) देणे.
6. पालक आणि समुदाय सहभाग (Parent and Community Involvement):
- पालक सभा: नियमित पालक सभा आयोजित करणे आणि त्यांना शाळेतील उपक्रमांमध्ये सहभागी करणे.
- समुदाय सहभाग: स्थानिक समुदायाला शाळेच्या कार्यक्रमांमध्ये सहभागी करणे आणि त्यांच्याकडून मदत घेणे.
7. लवचिक मूल्यांकन पद्धती (Flexible Assessment Methods):
- विविध पद्धती: विद्यार्थ्यांचे मूल्यांकन करण्यासाठी विविध पद्धतींचा वापर करणे, जसे की प्रात्यक्षिक परीक्षा (Practical exams), तोंडी परीक्षा (Oral exams) आणि लेखी परीक्षा (Written exams).
- वेळेची मुदत: विद्यार्थ्यांना आवश्यकतेनुसार जास्त वेळ देणे.
या साधनांचा योग्य वापर करून, शाळा समावेशक शिक्षणाचे ध्येय साध्य करू शकतात आणि प्रत्येक विद्यार्थ्याला यशस्वी होण्यासाठी समान संधी देऊ शकतात.
समावेशित शिक्षणाला (Inclusive Education) अनेक घटक प्रभावित करतात. त्यापैकी काही महत्त्वाचे घटक खालीलप्रमाणे:
- समावेशित शिक्षणाला प्रोत्साहन देणारी आणि अंमलात आणणारी सरकारची धोरणे व कायदे असणे आवश्यक आहे.
- शाळेची इमारत, शिक्षण प्रणाली, आणि इतर सुविधा अपंग विद्यार्थ्यांसाठी अनुकूल असाव्यात.
- शिक्षकांना समावेशित शिक्षण पद्धतीचे प्रशिक्षण मिळणे आवश्यक आहे, जेणेकरून ते विविध गरजा असणाऱ्या विद्यार्थ्यांना शिकवू शकतील.
- विशेष गरजा असणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी आवश्यक संसाधने (उदा. सहाय्यक उपकरणे, विशेष शिक्षक) उपलब्ध असणे आवश्यक आहे.
- पालक आणि समुदायाचा सक्रिय सहभाग असल्यास, विद्यार्थ्यांना अधिक मदत मिळू शकते.
- समाजात आणि शाळेत असणाऱ्या लोकांचा दृष्टिकोन सकारात्मक आणि समजूतदार असणे आवश्यक आहे. नकारात्मक दृष्टिकोन समावेशित शिक्षणात अडथळा आणू शकतो.
- विद्यार्थ्यांचे योग्य मूल्यांकन करून त्यांना नियमित अभिप्राय देणे महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून त्यांच्या प्रगतीचा मागोवा घेतला जाईल.
- तंत्रज्ञानाचा वापर करून विद्यार्थ्यांना शिकण्यास मदत करणे, जसे की शैक्षणिक ॲप्स आणि सॉफ्टवेअर.
हे सर्व घटक एकत्रितपणे समावेशित शिक्षणाच्या यशस्वितेसाठी महत्त्वाचे आहेत.
- अर्ज भरणे: ज्या कॉलेजमध्ये तुम्हाला 12वी आर्ट्सला ऍडमिशन घ्यायचे आहे, तिथे जाऊन अर्ज भरा.
- आवश्यक कागदपत्रे: अर्जासोबत आवश्यक कागदपत्रे जोडा. जसे की, 11वी पासची मार्कशीट, शाळा सोडल्याचा दाखला (Leaving Certificate), आधार कार्ड, इत्यादी.
- गुणवत्ता यादी: कॉलेज त्यांच्या नियमानुसार गुणवत्ता यादी (Merit List) जाहीर करेल.
- समुपदेशन फेरी: गुणवत्ता यादीत नाव आल्यास, तुम्हाला समुपदेशन फेरीसाठी (Counseling Round) बोलावले जाईल.
- प्रवेश निश्चित करणे: समुपदेशन फेरीत तुम्हाला कॉलेज आणि विषय निवडायचे आहेत. त्यानंतर तुम्हाला फीस भरून तुमचा प्रवेश निश्चित करायचा आहे.
- कॉलेजची निवड: तुमच्या आवडीनुसार आणि सोयीनुसार कॉलेजची निवड करा.
- विषयांची निवड: कला शाखेत अनेक विषय असतात. तुम्हाला ज्या विषयात आवड आहे, ते विषय निवडा.
- प्रवेश परीक्षा: काही कॉलेजमध्ये प्रवेश परीक्षा घेतली जाते. त्यामुळे, कॉलेजच्या नियमांनुसार तयारी करा.
- प्रत्येक कॉलेजची प्रवेश प्रक्रिया वेगळी असू शकते, त्यामुळे कॉलेजमध्ये जाऊन माहिती घेणे आवश्यक आहे.
- तुम्ही शिक्षण विभागाच्या वेबसाईटला भेट देऊ शकता: शिक्षण विभाग, महाराष्ट्र शासन
एफ. वाय. बी. ए. (First Year Bachelor of Arts) ला तुम्ही निवडलेल्या कॉलेज आणि कोर्सनुसार विषय बदलू शकतात. तरीही, काही सामान्य विषय खालील प्रमाणे:
- अनिवार्य विषय (Compulsory Subjects):
- मराठी / हिंदी / इंग्रजी (यापैकी कोणताही एक भाषा विषय)
- पर्यावरण अभ्यास (Environmental Studies)
- ऐच्छिक विषय (Optional Subjects): खालीलपैकी कोणतेही तीन विषय तुम्हाला निवडता येतात.
- इतिहास (History)
- भूगोल (Geography)
- अर्थशास्त्र (Economics)
- राज्यशास्त्र (Political Science)
- समाजशास्त्र (Sociology)
- मानसशास्त्र (Psychology)
- तत्त्वज्ञान (Philosophy)
- शिक्षणशास्त्र (Education)
- साहित्य (Literature) - (मराठी, हिंदी, इंग्रजी, संस्कृत, इ.)
टीप:
* तुमच्या कॉलेजच्या prospectus मध्ये विषयांची अचूक माहिती दिलेली असते. त्यामुळे, विषयांची निवड करण्यापूर्वी कॉलेजच्या prospectus नक्की तपासा.
* काही कॉलेजमध्ये vocational विषय (उदा. पत्रकारिता, पर्यटन, इ.) देखील उपलब्ध असतात.
घटक चाचणी आणि नियतकालिक चाचणीमध्ये काही महत्वाचे फरक आहेत, ते खालीलप्रमाणे:
- उद्देश: विशिष्ट घटकाचे (unit) कार्य तपासणे, जसे की एखादे फंक्शन, मेथड किंवा क्लास.
- व्याप्ती: लहान व्याप्ती, केवळ एका विशिष्ट घटकावर लक्ष केंद्रित.
- वारंवारता: वारंवार घेतली जाते, कारण विकास प्रक्रियेदरम्यान बदल वारंवार होत असतात.
- वेळ: सहसा कमी वेळ लागतो.
- निकष: पास/फेल (Pass/Fail) अशा स्वरूपात निकाल असतो.
- उद्देश: प्रणालीतील विविध घटक एकत्रितपणे कसे कार्य करतात हे तपासणे.
- व्याप्ती: मोठी व्याप्ती, अनेक घटकांचा समावेश.
- वारंवारता: घटक चाचणीच्या तुलनेत कमी वारंवारता असते.
- वेळ: घटक चाचणीपेक्षा जास्त वेळ लागतो.
- निकष: कार्यक्षमतेवर आधारित निष्कर्ष काढले जातात.
थोडक्यात, घटक चाचणी लहान स्तरावर कार्य तपासते, तर नियतकालिक चाचणी मोठ्या स्तरावर घटकांच्या एकत्रीकरणाचे मूल्यमापन करते.
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण, १९८६ ची उद्दिष्ट्ये खालीलप्रमाणे होती:
- समान संधी: जाती, धर्म, लिंग किंवा प्रदेशानुसार कोणताही भेदभाव न करता सर्वांना शिक्षणाची समान संधी उपलब्ध करून देणे.
- शिक्षणाची गुणवत्ता वाढवणे: शिक्षण पद्धतीत सुधारणा करणे, अभ्यासक्रम अद्ययावत करणे आणि शिक्षकांसाठी प्रशिक्षण आयोजित करणे.
- शिक्षणाचे सार्वत्रिकीकरण: प्राथमिक शिक्षण सर्वांसाठी सक्तीचे आणि मोफत करणे.
- व्यावसायिक शिक्षणावर भर: विद्यार्थ्यांना रोजगारक्षम बनवण्यासाठी व्यावसायिक शिक्षणाला प्रोत्साहन देणे.
- तंत्रज्ञानाचा वापर: शिक्षण क्षेत्रात तंत्रज्ञानाचा प्रभावीपणे वापर करणे.
- मूल्याधारित शिक्षण: विद्यार्थ्यांमध्ये नैतिक आणि सामाजिक मूल्यांची रुजवणूक करणे.
- शैक्षणिक संधींची समानता: दुर्बळ आणि वंचित घटकांना विशेष सहाय्य देऊन शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध करून देणे.
या धोरणाने शिक्षणाच्या माध्यमातून सामाजिक न्याय आणि समानता प्रस्थापित करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले होते.
अधिक माहितीसाठी, आपण इंदिरा गांधी राष्ट्रीय मुक्त विद्यापीठाच्या (IGNOU) संकेतस्थळाला भेट देऊ शकता:
IGNOU - राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण, १९८६