भारताचा इतिहास

पूर्वीचा भारत अनेक संस्कृती, साम्राज्ये आणि परंपरांनी नटलेला होता. प्राचीन भारताचा इतिहास खूप मोठा आणि वैविध्यपूर्ण आहे.

प्राचीन इतिहास:

• सिंधू संस्कृती: ही जगातील सर्वात प्राचीन संस्कृतींपैकी एक आहे. Harappa.com
• वैदिक काळ: या काळात वेदांची रचना झाली आणि हिंदू धर्माची मूळ संकल्पना विकसित झाली.
• मौर्य साम्राज्य: हे भारतातील सर्वात मोठे साम्राज्य होते, ज्याने संपूर्ण उपखंडावर राज्य केले. Britannica - मौर्य साम्राज्य
• गुप्त साम्राज्य: या काळात कला, विज्ञान आणि साहित्यात खूप प्रगती झाली, त्यामुळे या युगाला 'भारताचे सुवर्णयुग' म्हटले जाते.

मध्ययुगीन इतिहास:

• राजपूत राज्ये: यांनी भारताच्या उत्तरेकडील भागात शौर्याने राज्य केले.
• दिल्ली सल्तनत: या काळात मध्य आशियाई मुस्लिम शासकांनी भारतावर राज्य केले.
• मुघल साम्राज्य: मुघलांनी भारतावर अनेक वर्षे राज्य केले आणि कला, वास्तुकला आणि प्रशासनात महत्त्वपूर्ण बदल केले. Encyclopædia Britannica - मुघल राजवंश

सामाजिक आणि आर्थिक स्थिती:

• वर्णव्यवस्था: प्राचीन भारतीय समाजात वर्णव्यवस्था होती, ज्यामुळे लोकांचे सामाजिक स्थान निश्चित केले जात होते.
• कृषी अर्थव्यवस्था: भारत हा मुख्यत्वे कृषीप्रधान देश होता आणि बहुतेक लोक शेतीवर अवलंबून होते.
• व्यापार आणि वाणिज्य: भारताचा व्यापार जगभर पसरलेला होता आणि इथून मसाले, वस्त्रे आणि इतर वस्तूंची निर्यात होत असे.

कला आणि संस्कृती:

• कला आणि वास्तुकला: प्राचीन ભારતમાં अनेक सुंदर मंदिरे, स्तूपा आणि इतर वास्तू बांधल्या गेल्या.
• साहित्य: वेद, उपनिषदे, रामायण, महाभारत यांसारख्या ग्रंथांनी भारतीय संस्कृतीला आकार दिला.
• धर्म: हिंदू धर्म, बौद्ध धर्म आणि जैन धर्म हे प्रमुख धर्म भारतात उदयास आले.

अशा प्रकारे, पूर्वीचा भारत एक समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण संस्कृती असलेला देश होता.

१) वेलस्लीच्या तैनाती फौजेचे दुष्परिणाम : तैनाजी फौजेच्या पध्दतीमध्ये इंग्रज फौजेचा सर्व खर्च ती ज्याच्या पदरी असेल त्या राजाने करायचा व त्या फौजेवर हुकुमत गाजवायची ती मात्र इंग्रजांनी, वेलस्लीच्या डावपेचांमुळे तैनाजी फौजेच्या प्रभावाखालील राज्ये दुबळी बनली व त्यांच्यात असंतोष निर्माण झाला. 

२) डलहौसीचे आक्रमक विस्तारवादी धोरण : प्रशासकीय सोयीसाठी भारतातील सर्व भूप्रदेश एकछत्री अंमलाखाली आणण्याच्या हेतूने लॉर्ड डलहौसीने १८४८ ते १८५६ या काळात भारतातील अनेक संस्थाने 'दत्तक वारस नामंजूर' (व्यपगत सिद्धांत) तत्त्वानुसार तसेच प्रशासनात अकार्यक्षमता या कारणावरून खालसा केली. राजेरजवाड्यांच्या पदव्या व तनखे बंद करून टाकले. यामुळे बिटिशांविरूध्द असंतोष धुमसत राहिला. 

ब) सामाजिक कारणे : 

१) केवळ स्वत:ची संस्कृती श्रेष्ठ मानताना इंग्रजांनी भारतीय संस्कृतीला रानटी संस्कृती व भारतीय लोकांना रानटी असे संबोधले.

२) हिंदू संस्कृतीवर संकट आल्याची भावना : सतिबंदी कायदा, बालविवाहप्रतिबंधक कायदा, विधवा-पुनर्विवाह कायदा यासारखे काही अन्यायनिवारण कायदे ब्रिटिशांनी भारतात राबवले. परंपरागत भारतीय समाजाला हे आपल्या संस्कृतीवरील आक्रमण वाटले. 

क) धार्मिक कारणे :

१) तिसरे संकट धर्मावर : १८१३ च्या कायद्याने इंग्लंडमधील कोणत्याही व्यक्तीला धर्मप्रसारासाठी भारतात जाण्याचे स्वातंत्र्य देण्यात आले. पर्यायाने, इंग्रजी आक्रमणाने भारतीयांची प्रथम सत्ता गेली, नंतर व्यापारउमीद बुडाला आणि आता धर्मावर तिसरे संकट आल्याची भावना वाढीस लागली.

२) समाजसुधारणावादी धोरणाविषयी प्रतिकूल प्रतिक्रिया : सतीबंदी, विधवा-पुनर्विवाह, बालविवाहबंदी यासारख्या सामाजिक सुधारणा म्हणजे भारतीय संस्कृती व धर्म नष्ट करण्याचा डाव आहे अशी भावना वाढीस लागली. लष्कराच्या मद्रास छावणीतील शिपायांना गंध लावण्यास व दाढी वाढवण्यास बंदी घालण्यात आली (१८०६). १८४२ साली ब्रह्मदेशच्या युध्दात हिंदू शिपायांना सक्तीने पाठविण्यात आले. परदेशगमन, समुद्रपर्यटन या गोष्टी त्याज्य मानणाऱ्या हिंदी शिपायांत यामुळे असंतोष वाढू लागला. 

ड) आर्थिक कारणे :

१) हस्तव्यवसायांचा हास : भारतातील कच्च्या मालावर आधारित इंग्लंडमधील यंत्रावरील तयार माल भारतात उपलब्ध झाल्याने येथील पारंपरिक हस्तव्यवसायांचा हास होऊन कारागीर पुरते बुडाले.

२) शेतकरी-जमीनदार या वर्गात रयतवारी, महालवारी, कायमधारा आदी सदोष महसुलपध्दतींमुळे असंतोष पसरला. 

इ) लष्करी कारणे : 

१) हिंदी शिपायांना ब्रिटिश सैन्याच्या तुलनेत मिळणारी अन्यायी वागणूक, हिंदी शिपायांवरील लष्करातील शिस्तीसंबंधीचे जाचक नियम इत्यादी कारणांमुळे सैनिकांत असंतोष होता. 

२) तात्कालिक कारण : सैनिकांना बंदुकीची काडतुसे वापरताना या काडतुसांची आवरणे दातांनी तोडावी लागत. या काडतुसांना गाईची व डुकरांची चरबी लावलेली असते अशी बातमी लष्करात पसरताच हिंदू-मुस्लीम सैनिकांच्या धर्मभावना दुखावल्या आणि ते बंड करून उठले. अशापकारे वर्षांनुवर्षे दाटलेल्या असंतोषाचा उद्रेक १८५७ च्या उठावाने झाला. १८५७ च्या उठावाचे लोण उत्तर भारतात सर्वाधिक पसरले. त्यामानाने दक्षिण भारत उठावापासून बऱ्यापैकी वंचित राहिला.   

१८५७ चा उठाव याविषयात अधिक माहितीसाठी तसेच १८५७ चा उठावाच्या अपयशाची कारणे व १८५७ चा उठावाचे परिणाम या बद्दल माहितीसाठी खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करा.

माउंटबॅटनने बघितलेले ११ वे राज्य सौराष्ट्र होते.

संदर्भ:

• सौराष्ट्र राज्याचा इतिहास (महाराष्ट्र टाइम्स)

आणखी माहितीसाठी वाचा https://vishwakosh.marathi.gov.in/32348/

स्वातंत्र्योत्तरकाळातही भाववाढ विरोधी आंदोलन, गोवामुक्ती आंदोलन, संयुक्त महाराष्ट्र आंदोलन इत्यादी आंदोलनांमध्ये त्यांनी पुढाकार घेतला.

सप्टेंबर १९२९ मध्ये, झाडूवाल्यांशी मानवतेने वागण्याचा पुकारा करीत बापटांनी गळ्यात पेटी लटकावून भजन करीत शहरातून मुंबईच्या चौपाटीपर्यंत मोर्चा काढला. शेवटी त्यांनी पुकारलेल्या संपाची यशस्वी सांगता झाली.

इ.स.१९४४ साली नागपूर येथे सेनापती बापट यांच्या अध्यक्षतेखाली विद्यार्थी परिषदेचे आयोजन करण्यात आले.