महालवारी पद्धत

* महालवारी पद्धतीत जमिनीवर संयुक्त मालकी गावातील लोकांची असते. सरकार त्या गावाचा शेतसारा म्हणून ठराविक रक्कम ठरवून देत असे.

* ज्याच्याकडे जमिनीची मालकी आहे असे ते सर्व जण व्यक्तीशा किंवा संयुक्तरीत्या शेतसारयाची रक्कम सरकारकडे भरण्यास जबाबदार असते.

* अनेक वेळा एखाद्या प्रतिनिधी मार्फत शेतसारा वसूल करण्याचे आणि तो सरकारकडे जमा करण्याचे काम करत असे.

रयतवारी पद्धत

* १७९२ साली मद्रास प्रांतात रयतवारी पद्धत सुरु झाली. रयतवारी पद्धतीत शेतकरी हाच जमिनीचा मालक असतो. त्यामुळे सरकारकडे शेतसारा जमा करण्याची पद्धत शेतकऱ्यांची असे.

* सरकार व शेतकरी यांच्यात मध्यस्त नसे. प्रत्यक्ष शेतीची मशागत करनारा हा जमिनीचा मालक असल्यामुळे उत्पादन वाढीस प्रेरणा या पद्धतीत होती.

* रयतवारी पद्धतीत शेतकऱ्याची त्याची जमीन दुसऱ्याला करण्यासाठी देण्याचा अधिकार असे.

* शेतजमिनीचा योग्य वापर करण्यासाठी आणि शेतीची उत्पादकता वाढवण्यासाठी जमीन सुधारनाणांची आवश्यकता असते.

* एशीयन ड्रामा या नोबेल पारितोषिक पुस्तकाचे प्रा. लेखक गुन्नर मिर्दाल यांनी असे मत व्यक्त केले की, [ माणूस आणि जमीन यांच्या संबंधाबाबत योजनापूर्वक व संस्थात्मक पुनर्रचना घडवून आणणे म्हणजे जमीनविषयक सुधारणा होत.

कायमधारा, रयतवारी आणि महालवारी पद्धती ह्या ब्रिटिशांनी भारतात भूमी महसूल गोळा करण्यासाठी वापरलेल्या वेगवेगळ्या पद्धती होत्या.

या तीनही पद्धतींचा उद्देश ब्रिटिशांसाठी जास्तीत जास्त महसूल गोळा करणे हा होता, परंतु त्यायोगे भारतीय शेतकरी आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था मोठ्या प्रमाणात பாதிக்கப்பட்டது.