Byसेंद्रिय आणि रासायनिक खते

नॅडेप कंपोस्ट खत कंपोस्ट खतात अनेक प्रकारचे वनस्पतीजन्य व प्राणीजन्य पदार्थ असतात. या विभागात नॅडेप कम्पोस्ट खत कसे तयार करावे याची माहिती दिली आहे.गांडूळखत या विभागात गांडूळ खत कसे तयार करावे आणि त्याचे काय फायदे आहेत यासंबधी माहिती दिली आहे.गांडूळखत शेतीस वरदान या विभागात गांडूळ खत कसे तयार करतात. या खतामुळे जमिनीचा पोत कसा सुधारतो या संबधी माहिती दिली आहे.भात पिकासाठी जिवाणू खत या विभागात भात पिकाच्या अधिक उत्पादनासाठीचे निळे-हिरवे शेवाळ या जीवाणू खतासंबधी माहिती दिली आहे.निंबोण्यांचा अर्क या विभागात कीटक नाशक म्हणून निंबोण्याचा अर्क कसा तयार करावा यासंबधी माहिती दिली आहे.कीटकनाशके वापरतांना काळजी या विभागात कीटकनाशके खरेदी करतांना आणि वापरतांना सुरक्षाविषयक काय काळजी घ्यावी या संबधी माहिती दिली आहे.एकीकृत कीड व्यवस्थापन या विभागात वेगवेगळ्या एकीकृत कीड व्यवस्थापनाचे आणि पद्धती विषयी माहिती दिली आहे.जिप्सम- प्रभावी भूसुधारक या विभागात जिप्सम म्हणजेच कॅल्शियम सल्फेट हे कमी खर्चात जमिनीचा सुपीकता वाढण्यासाठी उपयोगी आहे.उसाच्या पाचटापासून गांडूळखत या विभागात उसाच्या पाचटापासून गांडूळखत निर्मिती करण्याच्या पध्यती विषयीची माहिती देण्यात आलेली आहे.
शेतातील गांडूळ खत गांडूळ खतामुळे जमिनीच्या भौतिक, रासायनिक व जैविक गुणधर्मांत बदल होतो. जमीन भुसभुशीत होऊन पोत सुधारतो.कंपोस्टखत करण्याच्या पद्धती कंपोस्ट खत हा सर्वसामान्य शेतकरी स्वतःच्या शेतावर तयार करू शकतो. इंदौर व नॅपेड पद्धतीने 3 ते 4 महिन्यांत चांगले कंपोस्ट खत तयार होते.शेणखत स्लरी ड्रिप मधून नगर जिल्ह्यात कर्जत तालुक्‍यातील वडगाव तनपुरे गावचे प्रयोगशील शेतकरी सुभाष तनपुरे यांनी ठिबक सिंचनाद्वारा (ड्रिपद्वारा) शेणखत स्लरी वा जीवामृत देण्याचे अभिनव तंत्रज्ञान विकसित केले आहे.भाजीपाला पिकासाठी खते भाजीपाला पिकासाठी द्यावयाची खते नियोजन याची सविस्तर माहिती यात दिली आहेपिकामध्ये कॅडमिअमचे प्रमाण मातीचा सामू आणि लोहाच्या प्रमाणावरून मातीतल्या कॅडमिअमच्या उपलब्धतेविषयी अंदाज मिळवणे शक्य आहे.द्राक्ष पिक - संजीवके सायकोसील संजीवक लिहोसीन ह्या नावाने परिचित आहेत.या वाढ निरोधकाचा वापर द्राक्ष उत्पादनात एप्रिल छाटणी तसेच ऑक्टोबर छाटणी नंतर सर्रास केला जातो.डाळींब पीक पोषण या विभागात डाळिंब पिक पोषनाविषयी माहिती दिली आहे.डाळींब पिकासाठी संजीवके डाळिंब पिकासाठी उपयुक्त संजीवकांची माहिती यामध्ये दिली आहे.रायझोबियम जीवाणूद्वारे नत्र रायझोबियमच्या उपजातीचे वर्गीकरण हे त्या जीवाणूची विविध कडधान्याच्या मुळावर गाठी निर्माण करण्याच्या क्षमतेवरून केले आहे.पिकामध्ये होणारे कायिक बदल पानांच्या कडा तांबटसर होऊन पानावर तांबडे, पिवळे ठिपके पडतात. खोड आखूड होऊन शेंडे गळून पडतात.
अन्नद्रव्यांचे व्यवस्थापन चुनखडीयुक्त जमिनीमध्ये नत्र, स्फुरद, पालाशचे प्रमाण योग्य ठेवण्यासाठी विशेष काळजी घ्यावी लागते.सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या कमतरता जमीन, पिके व मानव यांच्यातील सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या कमतरताचा परस्पर संबंध याबाबतची माहिती येथे देण्यात आलेली आहे.टिकवा जमिनीची सुपीकता आवश्‍यक अन्नद्रव्यांचा पुरवठा विविध स्रोत वापरून करणे महत्त्वाचे ठरते.सेंद्रिय घटक जमिनीत कुजवा.. अतिवृष्टी, कमी वृष्टी, अवेळी पाऊस, तापमानातील अचानक होणारे चढ-उतार यामुळे पीक उत्पादन आणि मानवी आरोग्यावर थेट परिणाम होत आहे.पोल्ट्री खत - भूमिगत पद्धती सरळ जमिनीखाली पोल्ट्री खत देण्यासाठी सबसरफेस लिटर ॲप्लिकेशन उपकरणाचा वापर अमेरिकी कृषी संशोधन संस्थेच्या संशोधकांनी केला आहे.पीकपोषणात कॅल्शिअमचे महत्त्व कॅल्शिअम हे नत्र, स्फुरद व पालाश अन्नद्रव्याप्रमाणेच पीक पोषणात महत्त्वाचे असे दुय्यम अन्नद्रव्य आहे. त्याच्या वापरासंदर्भात माहिती जाऊन घेणे आवश्‍यक आहे.अन्नद्रव्यांतून रोगप्रतिकारक्षमता वनस्पतींच्या जैविक प्रक्रियांसाठी संतुलित अन्नद्रव्यांची आवश्‍यकता असते.सेंद्रीय शेती या विभागात सेंद्रिय शेती म्हणजे काय आणि त्याचे महत्व यांची माहिती दिली आहे.सेंद्रिय शेती 'वर्धा पॅटर्न' वर्धा जिल्ह्यात नैसर्गिक व सेंद्रिय शेती पद्धतीचा अवलंब करणारा शेतकरी शाश्‍वत शेतीचे आश्‍वासक चित्र तयार करताना दिसत आहे.अॅसिटोबॅक्टर जीवाणूचा ऊस बियाणे लागण करताना बियानाद्वारे नवीन रोपामध्ये प्रवेश करतात. हे जीवाणू असणाऱ्या ऊसातील रस कीटक शोषून घेतात.
वापरा भरखते आणि जोर खते भरखतांच्या वापराने जमिनीची घडण सुधारते, जलधारणशक्ती वाढते. जोर खतामध्ये पोषणद्रव्याचे प्रमाण अधिक असते.हिरवळीचे पीक ताग, धैंचा, मूग, उडीद, चवळी व बरसीम यासारखी द्विदल पिके शेतात वाढवून नंतर ती त्याच शेतात गाडली जातात.बायोगॅस स्लरी - सेंद्रिय खत बायोगॅसपासून मिळणारे खत हे द्रवरूप आणि घनरूपात (वाळवून) अशा दोन प्रकारे वापरता येते.जमिनीची सुपीकता वाढत्या लोकसंख्येची गरज भागविण्यासाठी पाणी व रासायनिक खतांचा भरमसाट वापर होत आहे.एकात्मिक अन्नद्रव्य व्यवस्थापन सेंद्रीय व जैविक खतांमुळे रासायनिक खतांची कार्यक्षमता व उपयोगिता वाढते.शेतातच करा कंपोस्ट खत नाडेप कंपोस्ट तयार करण्यासाठी विटा, माती आणि सिमेंट वापरून 12 फूट लांब, पाच फूट रुंद व तीन फूट खोल या आकाराची टाकी तयार करावी.शास्त्रशुद्ध पद्धतीने सेंद्रिय शेती अजून आपल्याकडे स्वास्थ्य व आरोग्य विषयाबाबतची जागरूकता म्हणावी इतकी आलेली दिसत नाहीमातीतील अन्नद्रव्यांचे संतुलन सेंद्रिय खतांमध्ये शेणखत, कंपोस्ट, हिरवळीची खते, हाडांच्या आणि पेंडीच्या खतांचा समावेश होतो.अन्नद्रव्यांची कमतरता नत्र - झाडाची खालची पाने पिवळी होतात, मुळांची व झाडांची वाढ थांबते, फूट व फळे कमी येतात.नारळाच्या झावळ्यांपासून खत नारळ झाडास महिन्याला एक नवीन पान (झावळी) येत असते, तर सर्वसाधारणपणे एक तयार झावळी मिळत असते.
सुपीकतेसाठी हिरवळीची खते जमिनीतील मुख्य, दुय्यम आणि सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे प्रमाण जेव्हा घटत आहे आणि काही अन्नद्रव्यांची कमतरता भासत आहे.सूक्ष्मजीव ठरतील फायद्याचे मातीमध्ये जीवाणूंची मोठी जैवविविधता असून, त्यांची संख्याही विपूल आहे. त्यांचा उपयोग पिकांच्या उत्पादन वाढीसाठी विविध प्रकारे करून घेणे शक्‍य आहे.कोंबडी खताचे महत्त्व सेंद्रिय खतांच्या माध्यमातून सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे प्रमाण मातीत वाढवले तर केवळ कमतरता कमी होण्यावरच त्याचा परिणाम दिसून येणार नाही.घरच्या घरी वाढवर्धक/मुट्टाई रस्सम/ एन्झाईम तयार करा प्रती एक लिटर पाण्यात 10 ते 15 मिली वाढवर्धक/एन्झाईम/मुट्टाई रस्सम पिकावर फवारणीसाठी वाढवर्धक म्हणून फवारता येईल.बीजामृत ज्या पिकांची निवड केली असेल त्याचे बी घ्या ते बी थोडे पसरा व त्यावर अंदाजाने बीजामृत टाका. दोन्ही हाताने बीज चोळा व सावलीमध्ये सुकवा आणी पेरणी करा.लाभदायक सेंद्रिय शेती सेंद्रिय शेती म्हणजे निसर्गचक्राच्या साह्याने करावयाची शेती. त्यात नैसर्गिक घटकांचा अधिकाधीक पुनर्वापर कृत्रिम घटकांच्या कमीत कमी वापरासह या दोन्ही घटकांची योग्य सांगड घालणे आवश्यक असते.फर्टीगेशन वेगवेगळ्या पिकांच्या योग्य वाढीसाठी लागणारी पोषक अशी सर्व प्रकारची अन्नद्रव्ये द्रवरूप स्वरुपात, ठिबक सिंचनाद्वारे देणे म्हणजे फर्टीगेशन होय. याला फेमिगेशनही म्हणतात.पिकांसाठी सिलिकॉन ठरते उपयुक्त अन्नद्रव्य भातासारख्या पिकांच्या वाढीमध्ये सिलिकॉन महत्त्वाचे असल्याचे निष्कर्ष विविध प्रयोगातून पुढे आले आहेत. सिलिकॉनमुळे उत्पादन वाढीसोबतच रोग किडींना अटकाव होण्यास मदत होते.हिरवळीची पिके वाढवितात सुपीकता, जलधारणशक्ती हिरवळीचे खते जमिनीत सेंद्रिय पदार्थांचा पुरवठा करतात. जमिनीचे भौतिक, रासायनिक व जैविक गुणधर्म सुधारतात. जमिनीची जलधारणाशक्ती वाढते. याचा पीक उत्पादनवाढीसाठी फायदा होतो.तयार करा दर्जेदार सेंद्रिय खत जमिनीची सुपीकता टिकवून ठेवण्यासाठी पिकांचे अवशेष, पालापाचोळा, जनावरांचे मलमूत्र व जैविक संवर्धनांचा संयुक्तपणे वापर करावा.
जिवाणू संवर्धकांची माहिती ऍझोटोबॅक्‍टर : हे जिवाणू जमिनीमध्ये पिकांच्या मुळाभोवती राहून असहरजवी पद्धतीने काम करतात. हे हवेतील नत्र शोषून पिकांना उपलब्ध करून देतात.गांडूळ खत निर्मितीबाबत माहिती खड्डा पद्धतीने गांडूळ खत तयार करताना साधारणपणे 2.5 ते 3 मीटर लांबीचे आणि 90 सें.मी. रुंदीचे सेंद्रिय पदार्थांचे ढीग तयार करावेत. कुजणाऱ्या पदार्थांचा तीन ते पाच सें.मी. जाडीचा थर करावा.द्राक्ष बागेत सीपीपीयू संजीवकाचा वापर सीपीपीयू (फोर क्‍लोर फेन्युरॉन) हे फिनाईल युरिया या समूहातील एक सायटोकायनीन आहे. सायटोकायनीनच्या वापरामुळे पेशी विभाजनाच्या प्रक्रियेचा वेग वाढतो.नाडेप खतनिर्मितीबाबत माहिती नाडेप कंपोस्ट खत तयार करण्यासाठी पाणी न साचणाऱ्या उंच ठिकाणी एक टाकी बांधावी. त्यासाठी 12 फूट लांब व 5 फूट रुंद अशी आयताकृती जागा 1 फूट लांब व 1 फूट खोल खोदून घ्यावी.खत व्यवस्थापन, आच्छादनावर भर आडसाली लागवड असलेला को-86032 जातीचा ऊस कारखाना सुरू झाला, की नोव्हेंबरच्या दुसऱ्या आठवड्यात तोडणी होईल.करा ऊस पाचटाचे गांडूळखत गांडूळ खताच्या निर्मितीसाठी उत्तम निचरा होणारी जमीन निवडावी. जवळपास मोठी झाडे नसावीत, कारण या झाडांची मुळे गांडूळखतातील पोषक घटक शोषून घेतात.खोडवा उसाला पहारीने खत देण्याची पद्धत पहारीसारख्या अवजाराच्या साह्याने खते दिल्यास इतर पद्धतींपेक्षा अधिक ऊस उत्पादन व आर्थिक फायदा झाल्याचे दिसून आले.सेंद्रीय खतांची निर्मिती हवी मोठ्या प्रमाणात शेतीची शाश्‍वतता टिकवून ठेवण्यासाठी आज मोठ्या प्रमाणावर सेंद्रिय खतांच्या निर्मितीची गरज आहे. ग्रामीण भागातील तरुणांनी पुढाकार घेऊन याच्या निर्मितीस व्यवसायाचे स्वरूप देण्याची गरज आहे.