☙बिलिरुबीन नावाच्या रक्तातील पिवळ्या रंगाच्या द्रव्याचे प्रमाण वाढल्यामुळे त्वचा, डोळ्यांच्या बुबुळाचा पांढरा भाग, तोंडातील टाळ्यावरील मऊ आवरण,नखे वगैरे ठिकाणी पिवळेपणा दिसू लागतो; या स्थितीला कावीळ म्हणतात. बिलीरुबिनच्या चयापचय क्रियेमध्ये किंवा त्याचे उत्सर्जन करण्यामध्ये निर्माण होणारा दोष हे काविळीचे लक्षण निर्माण होण्याचे मुख्य कारण असते. अनेकदा यकृताला सूजही आल्याचे दिसते. काविळीचे लक्षण अनेक आजारांत दिसते.काही विषाणूंच्या संसर्गामुळे यकृताला सूज येते आणि कावीळ होते. याला ‘इन्फेक्टिव्ह हिपॅटायटिस’ म्हणतात. याचे ए, बी, सी, डी आणि इ असे प्रकार आहेत. दुसरा प्रकार म्हणजे तांबड्या पेशींचा मोठ्या प्रमाणावर नाश झाल्यास रक्तातील बिलीरुबिनचे प्रमाण वाढते. शरीरातल्या रक्तातील हिमोग्लोबिन खूप कमी होऊन अॅनिमिया झाल्यास किंवा रक्तात जंतूंचा मोठ्या प्रमाणावर संसर्गझाल्यास, त्याचप्रमाणे रुग्णाला रक्त देताना रक्तगट न जुळल्यासही अशा स्वरूपाची कावीळ होते. मलेरिया, सिकल सेल डिसीज, जीपीडी डेफिशियन्सी अशा आजारांत हे घडते.अॅनिमियामुळे होणार्या काविळीत, रक्त कमी झाल्याने रुग्ण पांढरा फटक पडतो, त्यामुळे त्याला काही लोक ‘पांढरी कावीळ’ म्हणतात.तिसरा प्रकार यकृतजन्य कावीळ म्हणजे यकृताला काही विषारी पदार्थ, दारू किंवा डॅप्सोन, लिव्होफ्लोक्सासिन, मेथिलडोपा, नायट्रोफ्युरांटाइन, फिनाझोपायरीडीन, क्विनडीन अशा काही औषधांमुळे यकृताला हानी पोहोचल्या कारणाने यकृताद्वारे पुरेसे पित्त आतड्यामध्ये स्रवलेजात नाही आणि बिलीरुबिन साचून राहिल्याने काविळीचे लक्षण दिसू लागते.चौथा प्रकार म्हणजे  अवरोधी कावीळः काही कारणांनी पित्ताचे खडे झाल्यास पित्तनलिकेचा मार्ग बंद होतो आणि आतड्याऐवजी बिलीरुबिन रक्तात सोडले जाते व या प्रकारची कावीळ होते. याशिवाय नुकत्याच जन्मलेल्या काही अर्भकांत बिलीरुबिन बाहेर टाकण्याची क्रिया विलंबाने सुरू  होते. त्यामुळे ती पिवळी पडतात. ही लक्षणे 2-4 आठवड्याभरात दूर होतात. अकाली जन्मलेल्या बालकांत या प्रकारच्या काविळीचे प्रमाण जास्त असते.काही नवजात अर्भकांत ‘एरिथ्रोब्लास्टोसीस फिटॅलीस’ हा काविळीचा एक गंभीर प्रकारही आढळतो. मातेचे रक्त व अर्भकाचे रक्त यांतील आरएच घटक निरनिराळे असल्यास अर्भकाच्या रक्तात तांबड्या पेशी तयार करणार्या पेशींची बेसुमार वाढ होते. या रोगात प्रमाणापेक्षा जास्त होणार्या पित्तारुणाचे उत्सर्जन करण्यास अर्भकाचे यकृत असमर्थ असते. जन्मल्यानंतर चोवीस तासांच्या आत उद्भवणारी कावीळ हे या रोगाचे लक्षण समजून वैद्यकीय सल्ला ताबडतोब घेणे आवश्यक असते. ऑटोइम्युन हिपॅटायटिस या प्रकारामध्ये शरीरातील प्रतिकार शक्तीसाठी आवश्यक असणारे घटक यकृताच्या पेशी नष्ट करतात आणि त्यामुळे कावीळ हे लक्षण दिसू लागते. इतर लक्षणे- सर्वच प्रकारात त्वचेचा रंग पिवळट दिसणे, अन्नाचा तिटकारा आणि उलट्या-मळमळ होणे ही सर्वसाधारण लक्षणे आढळतात. संसर्गजन्य काविळीत सुरुवातीस ताप येतो,  पोटात खूप दुखते, लघवी गडद पिवळी किंवा लाल होते, शौच पांढरट किंवा राखाडी रंगाचे होते.अवरोधी काविळीत शौचाचा रंग मातीसारखा असतो आणि त्वचेस खाज सुटते. काविळीचे लक्षण निर्माण करणारा आजार जास्त दिवस राहिल्यास, वजन कमी होत राहते. काही आजारात शौचावाटे रक्त पडणे, हातापायांना सूज येणे अशी लक्षणे दिसतात.निदान- काविळीचे निदान करायला रक्ताच्या तपासण्या मुख्य असतात. त्यात काविळीचे प्रमाण, यकृताची हानी किती आहे, हे समजते. विषाणू संसर्गाने झालेली कावीळ कुठल्या विषाणूने झाली आहे, म्हणजे ए, बी, सी, इ वगैरे हे ठामपणे कळते; पण अवरोधी काविळीमध्ये पित्ताचे खडेआणि त्यांचा आकार, ते कुठे अडकले आहेत यासाठी पोटाची सोनोग्राफी करावी लागते. त्यात यकृतजन्य काविळीत, लिव्हर सिस्हॉसिससारख्या आजारांनी यकृताची झालेली हानीदेखील समजते. काही रुग्णात यकृताचा ट्युमर, कर्करोग असल्यास सिटीस्कॅनसुद्धा करावा लागतो. संसर्ग- ए जातीचा विषाणू हा दूषित अन्नपाण्यातून पसरतो. उघडे अन्न, रस्त्यावरील खाद्यपदार्थ, दूषित बर्फ टाकून प्यायलेल्या फळांच्यारसातून पसरतो. बाहेरच्या हातगाड्यांवरच्या चमचमीत गोष्टी खायची सवय आहे असेल तर अशी कावीळ होऊ शकते. हा आजार जास्तीत जास्त दोन महिन्यात पूर्ण बरा होऊ शकतो. याची प्रतिबंधक लस उपलब्ध आहे.बी जातीचा विषाणू हा अन्नातून नव्हे, तर बाधित रुग्णाशी झालेल्या असुरक्षित शारीरिक संबंधातून तसेच बाधित रुग्णांच्या रक्तातून पसरतो. यात लिव्हर सिर्होसिस आणि यकृताचा कर्करोग होण्याची शक्यता 80 टक्के रुग्णामध्ये असते. याची प्रतिबंधक लस लहानपणीच दिल्यास हा आजार टळू शकतो.सी प्रकारचा विषाणूसुद्धा बाधित रक्त आणि असुरक्षित शारीरिक संबंधातून पसरतो. याद्वारे होणार्या आजारात बर्याचदा कुठलीही लक्षणे दिसत नाहीत. साधारणपणे 80 टक्के रुग्णांमध्येहा आजार दीर्घ स्वरूप धारण करतो आणि यकृताच्या पेशी नष्ट होत जाऊन‘लिव्हर सिर्होसिस’ होतो. या आजाराची लस मात्र अस्तित्वात नाही.डी प्रकारचा विषाणू बहुतांशी बी विषाणू समवेत शरीरात वावरतो. हादेखील बाधित रक्त आणि असुरक्षित शारीरिक संबंधातून पसरतो. यात लिव्हर सिर्होसिस आणि यकृताचा कर्करोग होण्याची शक्यता70 टक्के रुग्णामध्ये असते. इ प्रकारचा विषाणू दूषित अन्न, पाणी, मांस आणि खेकडा, झिंगा अशा कवचधारक माशांच्या सेवनातून पसरतो. तसेच या प्रकारच्या बाधित व्यक्तीचे रक्त रुग्णाला दिले गेल्यास होतो. हे काविळीचे विषाणू शरीरात गेल्यावर लगेच कावीळ होत नाही, सातते पंधरा दिवसांनी काविळीची लक्षणे दिसू लागतात.उपचार ः आधुनिक वैद्यकशास्त्रात कावीळ होण्यास कारणीभूत असणारा आजार शोधून त्यावर इलाज केला जातो. ‘ काविळीवर औषध’ अशी जाहिरात करणारे भोंदू लोक सरसकट एकाच औषध कावीळ असणार्या सर्व आजारांना देतात. त्यामुळे असे रुग्ण बरे होण्याऐवजी त्यांचा आजार बळावतो.प्रतिबंधक लस ः ए आणि बी या जातीच्या विषाणूजन्य काविळीसाठी प्रभावी लसी उपलब्ध आहेत. बी जातीच्या काविळीमुळे जगभरात दरवर्षी लाखो रुग्ण मृत्युमुखी पडतात. त्यासाठी लहान मुलांना या लसीची तीन इंजेक्शन्स वयाच्या पहिल्या वर्षाच्या आताच द्यावीत. ए जातीची कावीळ मुलांना नेहमी परीक्षांच्या काळात होते. त्यामुळे ही लससुद्धा मुलांना न विसरता देणे गरजेचे असते.या दोन्ही घेतल्यावर 95 टक्के रुग्णांमध्ये ते आजार पूर्णपणे टळू शकतात.अतिप्रमाणात मद्यसेवन करणार्यांना यकृतजन्य आजार होतो. साहजिकच या गोष्टी टाळल्या तर हे आजार आणि पर्यायाने ती कावीळ होत नाही.  कावीळ या लक्षणाबाबत, त्याच्या उपचाराबाबत आणि संसर्गाबाबत सर्वसामान्य लोकांत खूपच अज्ञान आहे. त्यामुळे साहजिकच अनेक गैरसमज आहेत. सुजाण लोकांनी काविळीचे लक्षण दिसल्यास, त्याच्या शास्त्रीय निदानावर भर द्यावा आणि तज्ज्ञ डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच उपचार करावेत.