कामगार कायदा
कारागीर हा कामगार ठरण्याची कारणमीमांसा:
कारागीर आणि कामगार यांच्यात काही overlapping (साम्य) असू शकते, परंतु ते नेहमी समानार्थी नसतात.
कारागीर (Artisan):
- कारागीर हा शब्द कुशल (skilled) व्यक्तीसाठी वापरला जातो, जो विशिष्ट कला किंवा हस्तकला (craft) वापरून वस्तू बनवतो.
- कारागीर बहुतेक वेळा स्वतःच्या साधनांचा आणि कौशल्यांचा वापर करून काम करतो.
- ते स्वतःचे मालक असू शकतात किंवा कोणा साठी काम करू शकतात.
- उदाहरण: सुतार, लोहार, कुंभार, इत्यादी.
कामगार (Worker/Laborer):
- कामगार हा शब्द शारीरिक किंवा मानसिक श्रम (physical or mental effort) करणाऱ्या व्यक्तीसाठी वापरला जातो.
- कामगारfactory, शेतात किंवा इतर ठिकाणी काम करू शकतात.
- ते सामान्यतः त्यांच्या कामासाठी वेतन (wage) घेतात.
- उदाहरण: कारखान्यातील कामगार, बांधकाम कामगार, office worker, इत्यादी.
कारागीर कामगार कधी ठरू शकतो?
- जेव्हा एखादा कारागीर एखाद्या कंपनी किंवा संस्थेसाठी काम करतो आणि त्या बदल्यात वेतन घेतो, तेव्हा तो कामगार ठरतो.
- उदाहरणार्थ, जर एखादा सुतार एखाद्या फर्निचर बनवणाऱ्या कंपनीत काम करत असेल, तर तो त्या कंपनीचा कामगार असेल.
निष्कर्ष:
सर्व कारागीर कामगार नसतात, परंतु काही विशिष्ट परिस्थितीत ते कामगार होऊ शकतात.
जेव्हा मालक आपल्या कामगारांना कामाच्या ठिकाणी प्रवेश करण्यापासून रोखतो किंवा त्यांना काम करू देत नाही, तेव्हा त्याला 'लॉक-आऊट' म्हणतात. खालील परिस्थितीत लॉक-आऊट बेकायदेशीर ठरतो:
- जर ते कायद्याच्या तरतुदींचे उल्लंघन करून केले गेले असेल.
- जर ते कामगारांवर दबाव आणण्यासाठी किंवा त्यांना धमकावण्यासाठी केले गेले असेल.
- जर ते सार्वजनिक उपयुक्तता सेवेमध्ये नोटीस न देता केले गेले असेल.
औद्योगिक विवाद कायद्यानुसार, बेकायदेशीर लॉक-आऊटला शिक्षा होऊ शकते.
अधिक माहितीसाठी, आपण औद्योगिक विवाद कायदा, 1947 (Industrial Disputes Act, 1947) वाचू शकता: औद्योगिक विवाद कायदा, 1947
1. एफ.आय.आर. (FIR) दाखल करा:
2. कार्यालयाला लेखी कळवा:
3. रेकॉर्ड पुन्हा तयार करणे:
4. सरकारी राजपत्रात (Government Gazette) जाहिरात द्या:
5. अभिलेख विभागाकडे संपर्क साधा:
6. कायदेशीर सल्ला:
हे सर्व उपाय करून तुम्ही हरवलेल्या मस्टर रोलची नोंद पुन्हा मिळवू शकता आणि पुढील कार्यवाही करू शकता.
कारखाना कायद्यातील विशेष तरतुदी:
- कामाचे तास: प्रौढ कर्मचाऱ्यांसाठी दररोज जास्तीत जास्त ९ तास आणि आठवड्यात ४८ तास काम करण्याची मर्यादा आहे.
- आराम: कर्मचाऱ्यांना कामाच्या दरम्यान विश्रांतीसाठी योग्य वेळ मिळणे आवश्यक आहे.
- सुरक्षितता: कारखान्यात सुरक्षित वातावरण असणे आवश्यक आहे, ज्यात धोकादायक मशीनरीपासून संरक्षण आणि अपघात टाळण्यासाठी उपाययोजनांचा समावेश आहे.
- आरोग्य: कारखान्यात स्वच्छता, पिण्याच्या पाण्याची सोय आणि आरोग्यदायी परिस्थिती असावी.
- कल्याण: कर्मचाऱ्यांसाठी कॅन्टीन, विश्रांती कक्ष आणि प्राथमिक उपचारांची सुविधा असावी.
- बाल कामगार: बाल कामगारांना कामावर ठेवण्यास सक्त मनाई आहे.
- महिला कामगार: महिला कामगारांसाठी विशेष तरतुदी, जसे की प्रसूती रजा आणि पाळणाघरांची सुविधा असावी.
कारखाना कायद्यातील दंडात्मक तरतुदी:
- उल्लंघन झाल्यास दंड: कायद्याचे उल्लंघन झाल्यास मालकाला दंड किंवा कारावास किंवा दोन्ही शिक्षा होऊ शकतात.
- अपघात झाल्यास भरपाई: कारखान्यात काम करताना अपघात झाल्यास, कर्मचाऱ्याला नुकसान भरपाई मिळण्याचा अधिकार आहे.
- खटला दाखल करण्याचा अधिकार: कामगार किंवा सरकारी अधिकारी कायद्याचे उल्लंघन झाल्यास न्यायालयात खटला दाखल करू शकतात.
कारखाना कायद्यातील विशेष तरतुदी:
- कामाचे तास: प्रौढ कर्मचाऱ्यांसाठी दररोज जास्तीत जास्त ९ तास आणि आठवड्यात ४८ तास काम करण्याची मर्यादा आहे.
- आराम: कर्मचाऱ्यांना कामाच्या दरम्यान विश्रांतीसाठी वेळ मिळणे आवश्यक आहे.
- सुरक्षितता: कारखान्यात कामगारांच्या सुरक्षिततेसाठी उपाययोजना करणे बंधनकारक आहे.
- आरोग्य: कामगारांच्या आरोग्याची काळजी घेणे आवश्यक आहे. पिण्याच्या पाण्याची सोय, स्वच्छतागृहे, इत्यादी सुविधा असाव्यात.
- कल्याणकारी योजना: कामगारांसाठी कॅन्टीन, शिशुगृह (crèche) इत्यादी सुविधा असाव्यात.
- मुले आणि स्त्रिया: मुलांना आणि स्त्रियांना कामावर ठेवण्यास काही विशिष्ट निर्बंध आहेत.
कारखाना कायद्यातील दंडात्मक तरतुदी:
- नियमांचे उल्लंघन: जर कारखान्याने कायद्याचे उल्लंघन केले, तर त्यांना दंड होऊ शकतो.
- अपघात: कारखान्यात अपघात झाल्यास, व्यवस्थापनाला जबाबदार धरले जाऊ शकते आणि दंड आकारला जाऊ शकतो.
- खोट्या नोंदी: खोट्या नोंदी केल्यास किंवा माहिती लपवल्यास कायदेशीर कारवाई होऊ शकते.
टीप: अधिक माहितीसाठी, तुम्ही कामगार आणि रोजगार मंत्रालय, भारत सरकार यांच्या वेबसाइटला भेट देऊ शकता. कामगार आणि रोजगार मंत्रालय
कारखाना कायद्यातील विशेष तरतुदी:
- कामाचे तास: प्रौढ कर्मचाऱ्यांसाठी कामाचे तास दररोज 9 तासांपेक्षा जास्त नसावेत आणि आठवड्यातून 48 तासांपेक्षा जास्त नसावेत.
- आराम: कर्मचाऱ्यांना दररोज कामाच्या तासांमध्ये विश्रांतीसाठी वेळ मिळायला हवा.
- सुरक्षितता: कारखान्यात काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांच्या सुरक्षिततेसाठी उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.
- आरोग्य: कर्मचाऱ्यांच्या आरोग्याची काळजी घेणे आवश्यक आहे, पिण्याच्या पाण्याची सोय, स्वच्छतागृहे, इत्यादी सुविधा असाव्यात.
- कल्याण: कर्मचाऱ्यांसाठी कल्याणकारी योजना राबवणे आवश्यक आहे, जसे की ক্যান্টিন (canteen), शिशुगृह (crèche), इत्यादी.
- বিপজ্জনক प्रक्रिया: धोकादायक प्रक्रियांसंबंधी विशेष तरतुदी आहेत.
- तरुण व्यक्तींसाठी विशेष तरतूद: तरुण व्यक्तींसाठी कामाचे तास आणि कामाचे स्वरूप ठरवताना विशेष काळजी घेणे आवश्यक आहे.
कारखाना कायद्यातील दंडात्मक तरतुदी:
- कलम ९२ नुसार, जर कारखान्याच्या मालकाने किंवा व्यवस्थापकाने कायद्याचे उल्लंघन केले तर त्यांना दंड होऊ शकतो.
- पहिल्या उल्लंघनासाठी, दोन वर्षांपर्यंत कारावास किंवा एक लाख रुपयांपर्यंत दंड किंवा दोन्ही शिक्षा होऊ शकतात.
- उल्लंघन चालू राहिल्यास, प्रत्येक दिवसासाठी अतिरिक्त दंड आकारला जाऊ शकतो.
- जर उल्लंघनामुळे कर्मचाऱ्याला गंभीर दुखापत झाली, तर शिक्षेची तीव्रता वाढू शकते.
- खतरनाक रसायनांसंबंधी नियमांचे उल्लंघन झाल्यास अधिक कठोर शिक्षा होऊ शकते.
टीप: कारखाना कायद्यातील तरतुदी आणि दंड याबाबत अधिक माहितीसाठी, तुम्ही अधिकृत सरकारी वेबसाइट्स आणि कायदेशीर सल्लागारांकडून माहिती मिळवू शकता.
संदर्भ:
- factory act 1948 (इंग्रजी): indiacode.nic.in
कारखाना कायद्यातील विशेष तरतुदी:
1. आरोग्य (Health):
- कारखान्यातील स्वच्छता, हवा खेळती राहणे, योग्य तापमान, पिण्याच्या पाण्याची सोय, कचरा व्यवस्थापन, इत्यादी आरोग्यविषयक सुविधा असणे आवश्यक आहे.
2. सुरक्षा (Safety):
- यंत्रांचे सुरक्षित बांधकाम, धोकादायक भाग झाकलेले असणे, अग्निशमन व्यवस्था, अपघात झाल्यास प्रथमोपचार पेटी, इत्यादी सुरक्षा उपाययोजना करणे बंधनकारक आहे.
3. कल्याण (Welfare):
- कामगारांसाठी विश्रांती कक्ष, कॅन्टीन, शिशुगृह (crèche), इत्यादी कल्याणकारी सुविधा पुरवणे आवश्यक आहे.
4. कामाचे तास (Working Hours):
- कायद्यानुसार कामगारांच्या कामाचे तास निश्चित केलेले आहेत. साप्ताहिक कामाचे तास ४८ तासांपेक्षा जास्त नसावेत. तसेच, दररोजच्या कामाचे तास ९ तासांपेक्षा जास्त नसावेत.
- जादा कामासाठी (overtime) दुप्पट वेळेचा (double wages) नियम आहे.
5. बाल कामगार (Child Labour):
- 14 वर्षांखालील मुलांना कामावर ठेवण्यास सक्त मनाई आहे. 15 ते 18 वर्षांपर्यंतच्या मुलांसाठी विशेष नियम आहेत. त्यांना धोकादायक कामांवर लावता येत नाही.
कारखाना कायद्यातील दंडात्मक तरतुदी:
कारखाना कायद्याचे उल्लंघन झाल्यास खालील दंडात्मक तरतुदी लागू होऊ शकतात:
- जुर्माना: उल्लंघनाच्या स्वरूपानुसार मालकाला किंवा व्यवस्थापनाला मोठा आर्थिक दंड भरावा लागू शकतो.
- कारावास: काही गंभीर उल्लंघनांमध्ये, जसे की सुरक्षा मानकांचे गंभीर उल्लंघन ज्यामुळे कामगारांना शारीरिक इजा झाली, त्यासाठी कारावासाची शिक्षा होऊ शकते.
- परवाना रद्द: वारंवार उल्लंघन झाल्यास कारखान्याचा परवाना रद्द केला जाऊ शकतो.