विस्मरण म्हणजे भूतकाळात शिकलेल्या गोष्टी आठवण्याची अयशस्वीता. हे एक मानसिक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये माहिती मेंदूमध्ये साठवली जात नाही किंवा साठवलेली माहिती आठवताना अडचणी येतात.

1. अनैच्छिक प्रक्रिया: विस्मरण ही एक अनैच्छिक प्रक्रिया आहे. म्हणजे, माणूस जाणीवपूर्वक काही विसरण्याचा प्रयत्न करत नाही, तर कालांतराने काही गोष्टी आपोआप विसरल्या जातात.
2. सापेक्ष संकल्पना: विस्मरण ही एक सापेक्ष संकल्पना आहे. कारण, एखादी गोष्ट पूर्णपणे विसरली जातेच असे नाही. काहीवेळा ती गोष्ट आठवण्यासाठी जास्त प्रयत्न करावे लागतात.
3. सकारात्मक आणि नकारात्मक: विस्मरण सकारात्मक आणि नकारात्मक दोन्ही असू शकते. अनावश्यक गोष्टी विसरून जाणे फायद्याचे ठरते, तर महत्त्वाच्या गोष्टी विसरणे नुकसानदायक ठरू शकते.
4. क्रमिक प्रक्रिया: विस्मरण ही एक क्रमिक प्रक्रिया आहे. शिकल्यानंतर काही वेळातच विस्मरण झपाट्याने होते, परंतु नंतर ते हळू होते.

Hermann Ebbinghaus (१८८५) यांनी विस्मरण प्रक्रियेचा अभ्यास करण्यासाठी एक महत्त्वाचा प्रयोग केला. त्यांनी स्वतःवरच हा प्रयोग केला.

1. एबिंगहॉस यांनी अर्थहीन शब्दांची (nonsense syllables) मालिका तयार केली. जसे की, 'RIY', 'KAF', 'MEQ'.
2. त्यांनी हे शब्द अनेक वेळा वाचून पाठ केले.
3. ठराविक वेळेनंतर, जसे की 20 मिनिटे, 1 तास, 1 दिवस, 1 आठवडा, त्यांनी ते शब्द पुन्हा आठवण्याचा प्रयत्न केला.
4. त्यांनी किती शब्द आठवले आणि किती विसरले, याची नोंद ठेवली.

निष्कर्ष:

• एबिंगहॉस यांनी निष्कर्ष काढला की शिकल्यानंतर सुरुवातीच्या काही तासांमध्ये विस्मरण वेगाने होते.
• कालांतराने विस्मरणाची गती कमी होते.
• त्यांनी विस्मरण वक्र (forgetting curve) तयार केला, जो दर्शवितो कीinformation माहिती किती लवकर विसरली जाते.

या प्रयोगामुळे विस्मरण प्रक्रियेला शास्त्रीय आधार मिळाला आणि स्मृती आणि विस्मरण यांवरील संशोधनाला दिशा मिळाली.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील लिंकवर क्लिक करू शकता:

1. विस्मरण (इंग्रजीमध्ये)