मानसशास्त्र

• तणाव (Stress):

  तणाव म्हणजे जेव्हा व्यक्तीला शारीरिक किंवा मानसिक पातळीवर एखाद्या मागणीला किंवा आव्हानाला सामोरे जावे लागते, तेव्हा शरीराची आणि मनाची होणारी नैसर्गिक प्रतिक्रिया. हे बाह्य घटनांमुळे (उदा. कामाचा दबाव, नातेसंबंधातील समस्या) किंवा आंतरिक विचारांमुळे (उदा. चिंता, नकारात्मक विचार) उद्भवू शकते. अल्पकालीन तणाव हा प्रेरणादायी असू शकतो, परंतु दीर्घकाळ टिकणारा किंवा तीव्र तणाव आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम करू शकतो.

• मानसिक अव्यवस्था/विकार (Psychological Disorders):

  जेव्हा तणाव किंवा इतर जैविक, सामाजिक, पर्यावरणीय घटकांमुळे व्यक्तीच्या विचार, भावना, वर्तन आणि सामाजिक कार्यामध्ये लक्षणीय आणि दीर्घकाळ टिकणारे बदल होतात, ज्यामुळे दैनंदिन जीवनावर नकारात्मक परिणाम होतो, तेव्हा त्याला मानसिक विकार (Mental Disorder) असे म्हणतात. या विकारांमुळे व्यक्तीला दुःख होते, कार्यक्षमतेत घट होते आणि सामाजिक संबंधांवरही परिणाम होऊ शकतो.

  काही सामान्य मानसिक विकार:

  • उदासीनता (Depression)
  • चिंता विकार (Anxiety Disorders - उदा. पॅनिक अटॅक, सामान्यीकृत चिंता विकार)
  • पोस्ट-ट्रॉमॅटिक स्ट्रेस डिसऑर्डर (PTSD)
  • बायपोलर डिसऑर्डर (Bipolar Disorder)
  • स्किझोफ्रेनिया (Schizophrenia)
  • ऑब्सेसिव्ह-कंपल्सिव्ह डिसऑर्डर (OCD)
• मानसशास्त्राची भूमिका:

  मानसशास्त्र तणाव आणि मानसिक विकारांना समजून घेण्यासाठी, निदान करण्यासाठी आणि त्यावर उपचार करण्यासाठी विविध दृष्टीकोन आणि पद्धती वापरते.

  • समजून घेणे आणि निदान: मानसशास्त्रज्ञ तणावाची कारणे, लक्षणे आणि त्याचे व्यक्तीवर होणारे परिणाम यांचा अभ्यास करतात. मानसिक विकारांचे वर्गीकरण आणि निदान करण्यासाठी मानकीकृत साधने (उदा. DSM-5) वापरतात.
  • उपचार: मानसिक विकारांवर उपचार करण्यासाठी मानसशास्त्र विविध थेरपी पद्धती वापरते. यांमध्ये संज्ञानात्मक वर्तन थेरपी (Cognitive Behavioral Therapy - CBT), डायलेक्टिकल वर्तन थेरपी (Dialectical Behavior Therapy - DBT), समुपदेशन (Counseling), कुटुंब थेरपी (Family Therapy) यांचा समावेश आहे.
  • तणाव व्यवस्थापन: मानसशास्त्र व्यक्तींना तणावाचे प्रभावीपणे व्यवस्थापन करण्यास शिकवते, ज्यामुळे मानसिक आरोग्याचे रक्षण होते आणि विकारांचा धोका कमी होतो.
  • प्रतिबंध: मानसिक आरोग्य शिक्षणाद्वारे आणि लवकर हस्तक्षेप करून मानसिक विकारांना प्रतिबंध घालण्यावरही मानसशास्त्र भर देते.

जेव्हा एखादी व्यक्ती तिच्या सभोवतालच्या परिस्थितीशी, सामाजिक वातावरणाशी किंवा स्वतःच्या आंतरिक गरजांशी जुळवून घेऊ शकत नाही, तेव्हा त्या स्थितीला 'गैरसमायोजन' (Maladjustment) असे म्हणतात. यामुळे व्यक्तीला मानसिक, भावनिक किंवा सामाजिक स्तरावर त्रास होतो आणि तिचे दैनंदिन जीवन बाधित होते.

गैरसमायोजनास कारणीभूत ठरणारे प्रमुख घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

1. आनुवंशिक घटक (Genetic Factors):

   काही मानसिक आजार किंवा व्यक्तिमत्व दोष आनुवंशिकतेमुळे एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे संक्रमित होऊ शकतात. यामुळे व्यक्तीला विशिष्ट परिस्थितीत जुळवून घेणे अधिक कठीण होते. उदा. स्किझोफ्रेनिया, बायपोलर डिसऑर्डरची प्रवृत्ती.

2. कौटुंबिक घटक (Family Factors):
   • चुकीचे पालनपोषण (Faulty Parenting): अति कठोरता, अति लाड, दुर्लक्ष, किंवा मुलांकडून अवास्तव अपेक्षा यामुळे मुलांमध्ये असुरक्षितता किंवा बंडखोरीची भावना वाढू शकते.
   • कौटुंबिक संघर्ष आणि हिंसा (Family Conflicts and Violence): घरात सततचे भांडण, शारीरिक किंवा भावनिक हिंसा यामुळे मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर आणि जुळवून घेण्याच्या क्षमतेवर नकारात्मक परिणाम होतो.
   • अतिसंरक्षण (Overprotection): मुलांना प्रत्येक गोष्टीतून वाचवल्याने ते स्वावलंबी बनत नाहीत आणि अडचणींना तोंड देण्यास असमर्थ ठरतात.
   • पालकांचा घटस्फोट किंवा मृत्यू (Parental Divorce or Death): कुटुंबातील अशा मोठ्या बदलांमुळे मुलांवर मानसिक ताण येतो आणि त्यांना परिस्थितीशी जुळवून घेणे अवघड जाते.
3. सामाजिक घटक (Social Factors):
   • गरिबी आणि आर्थिक अडचणी (Poverty and Economic Hardship): मूलभूत गरजांची पूर्तता न झाल्यास व्यक्तीमध्ये निराशा, ताण आणि असुरक्षितता निर्माण होते.
   • सामाजिक भेदभाव (Social Discrimination): जात, धर्म, लिंग, वंश किंवा इतर कारणांवर आधारित भेदभाव व्यक्तीला समाजापासून वेगळे पाडू शकतो आणि न्यूनगंड निर्माण करू शकतो.
   • सामाजिक दबाव (Social Pressure): समाजाच्या अवास्तव अपेक्षा, रूढी-परंपरांचे पालन करण्याचा दबाव किंवा विशिष्ट 'स्टेटस' राखण्याचा प्रयत्न व्यक्तीवर ताण निर्माण करतो.
   • अपुरे सामाजिक संबंध आणि एकाकीपणा (Lack of Social Support and Loneliness): मित्र, कुटुंब किंवा समाजाकडून आधार न मिळाल्यास व्यक्ती एकाकी आणि असुरक्षित वाटते.
4. शैक्षणिक घटक (Educational Factors):
   • अभ्यासात अपयश (Academic Failure): सतत अपयश आल्यास आत्मविश्वास कमी होतो, निराशा येते आणि ताण वाढतो.
   • शाळेतील त्रास किंवा धमक्या