स्मृती

• विसरण म्हणजे काय: विस्मरण म्हणजे भूतकाळात शिकलेल्या गोष्टी आठवण्याची किंवा त्यांची जाणीव करून घेण्याची असमर्थता.
• विसरणाची प्रक्रिया: ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. हळूहळू माणूस गोष्टी विसरत जातो.
• विसरणाचे स्वरूप:
  • अनैच्छिक: विस्मरण ही एक अनैच्छिक क्रिया आहे. आपण ठरवून काही गोष्टी विसरत नाही.
  • सापेक्ष: विस्मरण हे सापेक्ष असते. म्हणजे, एकाच घटनेतील काही भाग आठवतो, तर काही भाग विसरला जातो.
  • सर्वांना अनुभव: विस्मरणाचा अनुभव कमी-जास्त प्रमाणात सर्वांना येतो.
  • नकारात्मक: विस्मरण नकारात्मक आहे, कारण ते ज्ञान आणि अनुभवांना कमी करते.

• हेतू: विस्मरण कसे होते हे पाहण्यासाठी एबिंग हॉस यांनी एक प्रयोग केला.
• प्रयोगाची पद्धत:
  1. एबिंग हॉसने काही अर्थहीन शब्दांची यादी तयार केली.
  2. या शब्दांचे वाचन केले आणि ते शब्द लक्षात ठेवण्याचा प्रयत्न केला.
  3. ठराविक वेळेनंतर, त्यांनी ती यादी पुन्हा आठवण्याचा प्रयत्न केला.
  4. किती शब्द त्याला आठवले आणि किती विसरले, याची नोंद केली.
• निष्कर्ष:
  • सुरुवातीला विस्मरण जलद गतीने होते.
  • नंतर विस्मरणाची गती कमी होते.

• शैक्षणिक मानसशास्त्र, लेखक - डॉ. अशोक चाळक आणि सूरज प्रकाश चाळक

• विसरण म्हणजे काय: विस्मरण म्हणजे भूतकाळातील अनुभव, आठवणी, आणि ज्ञान लक्षात ठेवण्यात येणारी अडचण किंवा असमर्थता.
• विसरणाची प्रक्रिया: ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. एखादी गोष्ट शिकल्यानंतर काही वेळातच विस्मरण सुरू होते.
• विसरणाचे प्रकार:
  • अल्पकालीन विस्मरण: थोड्या कालावधीसाठी माहिती विसरणे.
  • दीर्घकालीन विस्मरण: जास्त कालावधीसाठी माहिती विसरणे.
• विसरणाची कारणे:
  • अवधान नसणे: लक्षपूर्वक लक्ष न दिल्यास विस्मरण होऊ शकते.
  • दखल न घेणे: माहितीकडे दुर्लक्ष केल्यास ती विस्मरण पावते.
  • व्यत्यय: नवीन माहितीमुळे जुनी माहिती विसरली जाते.
  • भावनात्मक आघात: traumatic घटनांमुळे विस्मरण होऊ शकते.

एबिंगहॉस यांचा प्रयोग (Ebbinghaus's Experiment):

Hermann Ebbinghaus (१८८५) यांनी विस्मरणावर पहिला प्रायोगिक अभ्यास केला.

• उद्देश: विस्मरण कसे होते आणि किती वेगाने होते हे पाहणे.
• प्रयोगाची पद्धत:
  • एबिंगहॉसने अर्थहीन शब्दांचा (nonsense syllables) वापर केला, जसे की 'BIF', 'DAX', 'LOH'.
  • त्याने स्वतःच हे शब्द वाचून पाठ केले.
  • ठराविक वेळेनंतर (काही मिनिटे, तास, दिवस) ते शब्द त्याला आठवण्याचा प्रयत्न करत.
  • किती शब्द त्याला आठवले आणि किती विसरले, याची नोंद त्याने ठेवली.
• निष्कर्ष:
  • एबिंगहॉसने 'विसरण वक्र' (Forgetting Curve) तयार केला.
  • या वक्रानुसार, शिकल्यानंतर पहिल्या काही तासांतच खूप मोठ्या प्रमाणात विस्मरण होते.
  • नंतर विस्मरणाची गती कमी होते.

विस्मरण म्हणजे भूतकाळात शिकलेल्या गोष्टी आठवण्याची अयशस्वीता. हे एक मानसिक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये माहिती मेंदूमध्ये साठवली जात नाही किंवा साठवलेली माहिती आठवताना अडचणी येतात.

1. अनैच्छिक प्रक्रिया: विस्मरण ही एक अनैच्छिक प्रक्रिया आहे. म्हणजे, माणूस जाणीवपूर्वक काही विसरण्याचा प्रयत्न करत नाही, तर कालांतराने काही गोष्टी आपोआप विसरल्या जातात.
2. सापेक्ष संकल्पना: विस्मरण ही एक सापेक्ष संकल्पना आहे. कारण, एखादी गोष्ट पूर्णपणे विसरली जातेच असे नाही. काहीवेळा ती गोष्ट आठवण्यासाठी जास्त प्रयत्न करावे लागतात.
3. सकारात्मक आणि नकारात्मक: विस्मरण सकारात्मक आणि नकारात्मक दोन्ही असू शकते. अनावश्यक गोष्टी विसरून जाणे फायद्याचे ठरते, तर महत्त्वाच्या गोष्टी विसरणे नुकसानदायक ठरू शकते.
4. क्रमिक प्रक्रिया: विस्मरण ही एक क्रमिक प्रक्रिया आहे. शिकल्यानंतर काही वेळातच विस्मरण झपाट्याने होते, परंतु नंतर ते हळू होते.

Hermann Ebbinghaus (१८८५) यांनी विस्मरण प्रक्रियेचा अभ्यास करण्यासाठी एक महत्त्वाचा प्रयोग केला. त्यांनी स्वतःवरच हा प्रयोग केला.

1. एबिंगहॉस यांनी अर्थहीन शब्दांची (nonsense syllables) मालिका तयार केली. जसे की, 'RIY', 'KAF', 'MEQ'.
2. त्यांनी हे शब्द अनेक वेळा वाचून पाठ केले.
3. ठराविक वेळेनंतर, जसे की 20 मिनिटे, 1 तास, 1 दिवस, 1 आठवडा, त्यांनी ते शब्द पुन्हा आठवण्याचा प्रयत्न केला.
4. त्यांनी किती शब्द आठवले आणि किती विसरले, याची नोंद ठेवली.

निष्कर्ष:

• एबिंगहॉस यांनी निष्कर्ष काढला की शिकल्यानंतर सुरुवातीच्या काही तासांमध्ये विस्मरण वेगाने होते.
• कालांतराने विस्मरणाची गती कमी होते.
• त्यांनी विस्मरण वक्र (forgetting curve) तयार केला, जो दर्शवितो कीinformation माहिती किती लवकर विसरली जाते.

या प्रयोगामुळे विस्मरण प्रक्रियेला शास्त्रीय आधार मिळाला आणि स्मृती आणि विस्मरण यांवरील संशोधनाला दिशा मिळाली.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील लिंकवर क्लिक करू शकता:

1. विस्मरण (इंग्रजीमध्ये)

• अंशतः किंवा पूर्णपणे: विस्मरण आंशिक (थोड्या प्रमाणात) किंवा पूर्णपणे (संपूर्णपणे) असू शकते. आंशिक विस्मरणात, व्यक्तीला घटनेची काही माहिती आठवते, तर पूर्ण विस्मरणात काहीच आठवत नाही.
• तात्पुरते किंवा कायमस्वरूपी: विस्मरण तात्पुरते (काही काळासाठी) किंवा कायमस्वरूपी (नेहमीसाठी) असू शकते. तात्पुरते विस्मरण थकवा, तणाव किंवा औषधांमुळे होऊ शकते, तर कायमस्वरूपी विस्मरण मेंदूला झालेल्या गंभीर दुखापतीमुळे होऊ शकते.
• विषयनिष्ठ किंवा वस्तुनिष्ठ: विषयनिष्ठ विस्मरण म्हणजे व्यक्तीला स्वतःच्या भावना, विचार आणि कल्पना आठवत नाहीत, तर वस्तुनिष्ठ विस्मरण म्हणजे व्यक्तीला बाह्य जगातील घटना आणि तथ्ये आठवत नाहीत.

• नैसर्गिक विस्मरण: कालांतराने मेंदूतीलConnections दुबळे झाल्यामुळे नैसर्गिकरित्या विस्मरण होते.
• दबाव आणि चिंता: जास्त तणाव आणि উদ্বেगामुळे स्मरणशक्तीवर परिणाम होतो.
• मेंदूला दुखापत: अपघात किंवा इतर कारणांमुळे मेंदूला दुखापत झाल्यास विस्मरण होऊ शकते.
• रोग: अल्झायमर (Alzheimer) सारख्या रोगांमुळे स्मरणशक्ती कमी होते.
• औषधे: काही औषधांमुळे देखील विस्मरण होऊ शकते.

• दैनंदिन जीवनातील कामे करणे कठीण होते.
• सामाजिक संबंधांवर परिणाम होतो.
• भावनात्मक समस्या निर्माण होतात.

• स्मरणशक्ती सुधारण्यासाठी व्यायाम आणि योग्य आहार घ्या.
• पुरेशी झोप घ्या.
• तणाव कमी करण्यासाठी उपाय करा.
• स्मरणशक्तीच्या तंत्रांचा वापर करा.
• डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.

1. वेळेचा प्रभाव (Decay Theory):

• सिद्धांत: हा सिद्धांत सांगतो की, जर माहितीचा वापर केला नाही, तर ती कालांतराने आपल्या मेंदूतील स्मृतीतून नाहीशी होते.
• उदाहरण: परीक्षेसाठी वाचलेले ज्ञान परीक्षा संपल्यावर हळूहळू विसरणे.

2. हस्तक्षेप (Interference Theory):

• सिद्धांत: जेव्हा नवीन माहिती जुन्या माहितीमध्ये मिसळते किंवा अडथळा आणते, तेव्हा विस्मरण होते. यात दोन प्रकार आहेत:
  • अ) प्रोऍक्टिव्ह इंटरफेरन्स (Proactive Interference): जुनी माहिती नवीन माहिती लक्षात ठेवण्यास interfer करते.
  • ब) रेट्रोऍक्टिव्ह इंटरफेरन्स (Retroactive Interference): नवीन माहिती जुनी माहिती लक्षात ठेवण्यास interfer करते.
• उदाहरण: नवीन नंबर लक्षात ठेवताना जुना नंबर आठवणे किंवा नवीन धडा वाचताना आधीच्या धड्यातील माहिती विसरणे.

3. पुनर्प्राप्तीतील अपयश (Retrieval Failure):

• सिद्धांत: माहिती मेंदूमध्ये असते, पण योग्य संकेतांच्या अभावी ती आठवत नाही.
• उदाहरण: एखाद्या व्यक्तीचे नाव माहीत असूनही ते आठवण्याचा प्रयत्न करूनही आठवत नाही.

4. भावनात्मक कारणे (Emotional Factors):

• सिद्धांत: काहीवेळा भावनात्मक आघात (traumatic experiences) किंवा तणावपूर्ण घटनांमुळे काही गोष्टी विसरल्या जातात. याला 'दमन' (repression) असेही म्हणतात.
• उदाहरण: एखाद्या दुर्घटनेनंतर काही गोष्टी आठवत नाहीत.

5. मेंदूला झालेली इजा (Brain Injury):

• सिद्धांत: अपघात किंवा आजारामुळे मेंदूला इजा झाल्यास स्मरणशक्तीवर परिणाम होतो.
• उदाहरण: अल्झायमर (Alzheimer's) सारख्या रोगांमध्ये स्मरणशक्ती कमी होते.

6. लक्ष नसणे (Lack of Attention):

• सिद्धांत: जेव्हा आपण एखाद्या गोष्टीकडे पुरेसे लक्ष देत नाही, तेव्हा ती गोष्ट आपल्या लक्षात राहत नाही.
• उदाहरण: वाचताना लक्ष विचलित झाल्यास माहिती लक्षात न राहणे.