जैव तंत्रज्ञानातील घटक स्पष्ट करा?
- जैवतंत्रज्ञान हे तंत्रज्ञान आहे जे जैविक प्रणाली, सजीव किंवा त्यातील काही भाग विविध उत्पादने विकसित करण्यासाठी किंवा तयार करण्यासाठी वापरते.
- सायटोलॉजी, बायोकेमिस्ट्री, आण्विक जीवशास्त्र आणि अनुवांशिक अभियांत्रिकी यांसारख्या विज्ञानाच्या विविध शाखा जैवतंत्रज्ञानामध्ये समाविष्ट आहेत. जैवतंत्रज्ञानामुळे प्रामुख्याने कृषी आणि फार्मसी क्षेत्रात बऱ्यापैकी प्रगती झाली आहे. शेतीचे उत्पन्न वाढवण्यासाठी नवनवीन प्रयोग केले जात आहेत. फार्मसीमध्ये, ऍन्टीबॉडीज, जीवनसत्त्वे आणि इन्सुलिनसारखे हार्मोन्स तयार करण्याचे प्रयोग यशस्वी झाले आहेत. टिश्यू-कल्चरच्या तंत्राद्वारे पिकांच्या उच्च दर्जाच्या जाती विकसित केल्या आहेत.
- जैवतंत्रज्ञान जनुकीय सुधारित सूक्ष्मजंतू, बुरशी, वनस्पती आणि प्राणी यांचा वापर करून बायोफार्मास्युटिकल्स आणि जैविक उत्पादनांच्या औद्योगिक उत्पादनाशी संबंधित आहे.
- दुधापासून दही निर्मिती आणि मोलॅसेसपासून अल्कोहोल यासारख्या सूक्ष्मजीवांच्या विविध क्षमतांचा वापर.
- पेशींच्या उत्पादकतेचा वापर. उदा. - विशिष्ट पेशींच्या साहाय्याने प्रतिजैविक आणि लस इत्यादींचे उत्पादन.
- मानवी कल्याणासाठी डीएनए आणि प्रथिने यांसारख्या जैव-रेणूंचा वापर.
- जनुकीय हाताळणीद्वारे वनस्पती, प्राणी आणि इच्छित दर्जाच्या उत्पादनांचा विकास. अनुवांशिकरित्या सुधारित जीवाणूंच्या मदतीने मानवी वाढ हार्मोनचे उत्पादन.
- अनुवांशिक आणि गैर-अनुवांशिक तंत्राचा वापर. गैर-अनुवांशिक जैवतंत्रज्ञानामध्ये पेशी किंवा ऊतकांचा वापर समाविष्ट असतो. उदा. टिश्यू कल्चर, संकरित बियाणांचे उत्पादन इ.
- जनुकीय अभियांत्रिकी (Genetic Engineering):
यामध्ये डीएनए (DNA) मध्ये बदल घडवून आणून नवीन गुणधर्म तयार केले जातात.
उदाहरणार्थ, जनुकीयmodified crops (GM crops) तयार करणे.
- पेशी आणि ऊती संवर्धन (Cell and Tissue Culture):
प्रयोगशाळेत पेशी आणि ऊती वाढवणे, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात विशिष्ट उत्पादने मिळवता येतात.
उदाहरणार्थ, Stem cell research.
- आण्विक जीवशास्त्र (Molecular Biology):
जैव-अणूंचा (Bio-molecules) अभ्यास करणे, जसे की डीएनए, आरएनए (RNA), प्रथिने (proteins) इत्यादी.
उदाहरणार्थ, रोग निदान (disease diagnosis) करण्यासाठी वापर.
- सूक्ष्मजीवशास्त्र (Microbiology):
सूक्ष्मजीवांचा (microorganisms) वापर करून विविध उत्पादने आणि प्रक्रिया विकसित करणे.
उदाहरणार्थ, antibiotics तयार करणे.
- जैव रसायनशास्त्र (Biochemistry):
जैविक प्रक्रिया आणि रासायनिक अभिक्रियांचा अभ्यास करणे.
उदाहरणार्थ, enzyme चा वापर industrial processes मध्ये करणे.
- जैव सूचनाशास्त्र (Bioinformatics):
जैविक डेटा (biological data) विश्लेषण करण्यासाठी संगणकीय तंत्रांचा वापर करणे.
उदाहरणार्थ, जनुकीय डेटा विश्लेषण (genomic data analysis).