"म्हसोबा देवस्थान

पुणे जिल्ह्यातील निसर्गरम्य मुळशी तालुक्‍याच्या रमणीय परिसरातील खारवडे येथे भाविकांच्या भक्तीचे अढळ श्रद्धास्थान असलेले स्वयंभू जागरूक असे नवसाला पावणारे पवित्र भक्तिवैभवी तीर्थक्षेत्र "म्हसोबा देवस्थान' आहे. कौल लावण्याची असलेली पारंपरिक प्रथा म्हणून भाविकांना त्यांच्या अडीअडचणीतून सोडवणूक करून त्यांना बावनकशी निर्णयाची खात्री देणारे मंगलमय वातावरण असलेले देवस्थान आहे.

श्री क्षेत्र म्हसोबा देवाच्या उत्पत्तीची तेराव्या शतकातील आख्यायिका सांगितली जाते. खारवडे गावातील घनदाट झाडी व बांबूच्या बेटात पालापाचोळा गोळा करीत असताना बुवाजी मारणे यांना निंबोणिच्या झाडाखाली हाताला अचानक शेंदूर लागला. त्याच दिवशी रात्री त्यांना श्री म्हसोबाची उत्पत्ती होत असल्याचा दृष्टांत झाल्याने त्यांनी त्या ठिकाणी उत्खनन केले असता शेंदूर लागलेली मोठी मूर्ती आढळली. तीच श्री म्हसोबा देवाची मूर्ती होय. त्यामुळेच खारवडे हे देवाचे मूळस्थान समजले जाते.

पूर्वी खेड्यात असे काही देव सापडले की म्हसोबा संबोधत. त्यामुळे बुवाजींना सापडलेल्या स्वयंभू मूर्तीलाही "म्हसोबा' असे नाव पडले (असावे). मूर्तीचा आकार शंकराच्या पिंडीसारखा (निमुळता) असून, भगवान शंकराचाच हा अवतार असल्याचे मानले जाते, कारण शंकराप्रमाणेच हा देखिल लवकर प्रसन्न होतो!

मूर्ती सापडल्यानंतर त्यावेळी केंबळाचे (गवताचे) देऊळ उभारण्यात आले. आंदगाव येथील (कै.) वामनकाका खोले यांनी मूर्तीस आकार देऊन देखणेपण आणले. स्वयंभू मूर्ती शेजारी एक पितळी मूर्ती असून ती देखील श्री म्हसोबा देवाचीच आहे. त्या शेजारी एक त्रिशूळ देखील आहे. मारणे यांच्याच घरातर्फे देवाची पूजा अर्चा, धार्मिक विधी होऊ लागले. नियमित येणाऱ्या भाविकांमुळे पंचक्रोशीतील ही भाविक येऊ लागले. भाविकांची गर्दी होऊ लागली. देणगीही मिळू लागल्याने मिळालेली देणगी, ग्रामस्थांची वर्गणी व हरिभाऊ कचरे यांच्या उत्पन्नाची रक्कम एकत्र करून बहुलीचे श्री. दिसले यांना मंदिर बांधकामाचे कंत्राट दिले. मंदिर उभारणी 4 एप्रिल 1936 रोजी केली.

देवाची नैमित्तिक पूजा अर्चा करण्याचे अधिकार ठराविक घराण्याकडे असतात; त्याप्रमाणे महादेव कोळी घराण्याकडे खारवडे गावातील सर्व देवांच्या पूजा अर्चेचा मान आहे. दैनंदिन धार्मिक विधिवत पूजेनंतर दुपारी 12 वाजता देवाची आरती होते. नंतर वरण-भात अथवा पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखविला जातो.

महिन्याच्या दर पौर्णिमेला रुद्राभिषेक केला जातो. चैत्र पौर्णिमा हा देवाचा वार्षिकोत्सव; त्या दिवशी महारुद्राभिषेक करण्यात येतो. नवरात्रात घटस्थापनेपासून देवाचे मुखवटे मारणे घराण्यातून पालखीतून मिरवणुकीने मंदिरात आणले जातात. दसऱ्याच्या दिवशी भैरवनाथ मंदिरापर्यंत व परत श्री म्हसोबा मंदिरात पालखीतून मिरवणूक काढण्यात येते. तेथे सर्व ग्रामस्थ एकत्र येऊन सोने लुटण्याचा सोनेरी कार्यक्रम करतात.

श्री म्हसोबा देवाच्या मूर्ती जवळ वाळंजाई देवीची मूर्ती असते, त्याप्रमाणे येथेही देवाच्या उजव्या बाजूस वाळंजाई देवीची मूर्ती आहे. देवाच्या समोरील दोन्ही बाजूला संरक्षक आहेत. दक्षिणेकडून बाहेर पडल्यावर श्री गणपती, श्री मारुती व श्री दत्ताचे मंदिर आहे. ह्या देवांचे दर्शन घेऊन बाहेर पडल्यावर एक पिंड व दोन हत्तींची दगडी मूर्ती आहे. मुख्य मंदिरा लगत असलेल्या छोट्या मंदिरातील मूर्ती ही आंदगांवचे देवाचे भक्त श्री. साळुंके यांच्या घराण्यातील आहे. मंदिराच्या मागे उत्तरेला बुवाजी मारणे यांची मूर्ती असून तिथे मुंजाबा देवाचीही मूर्ती आहे. खारवडे गावात श्री भैरवनाथ, शंकर, काळुबाई, हनुमान आदी. देवांच्या पुरातन मूर्ती व शिवकलेचे स्तंभ आहेत. सर्व देवतांचा समावेश करून कारभारात सुसूत्रता येण्यासाठी विश्वस्त मंडळाची सन 1993 मध्ये स्थापना करण्यात आली आहे.

सन 1936 मध्ये बांधण्यात आलेल्या पूर्वीच्या देवळाच्या जीर्णोद्धाराचे सुनियोजित व सुबक काम खारवड्याचे शिल्पकार लक्ष्मण तुकाराम मारणे आणि त्यांचे सहकारी कै. रघुनाथराव जोगावडे, कै. लक्ष्मणराव विठ्ठलराव मारणे, कै. नारायणराव मारणे, कै. सखाराम मारणे, श्री. नामदेवराव सोनवणे, श्री. रामभाऊ साळेकर, श्री. सादबा जोगावडे व समस्त ग्रामस्थांच्या सहकार्यातून सन 1980 मध्ये सध्या अस्तित्वात असलेल्या मंदिराची उभारणी करण्यात आली.

मंदिरासमोरील श्री दत्त मंदिराच्या संस्थापक श्रीमती. बिरमल, गेनूजी व हरिभाऊ कचरे, कृष्णाजी धावडे ह्या भक्तांनी निस्सीम भक्तीने देवाची सेवा केली. त्याच निस्सीम भक्ती भावाने श्री. रमेश ऊर्फ बाबा कचरे, विजय कचरे, वांजळवाडीकर देवास सेवा समर्पित करीत आहेत.

पूर्वापार परंपरेनुसार सालाबादप्रमाणे चैत्री पौर्णिमा "हनुमान जयंती' हा श्री म्हसोबा देवाचा वार्षिकोत्सव असतो; तर कोजागरी पौर्णिमेच्या दिवशी श्री भैरवनाथाचा वार्षिक उत्सव! उदंड उत्साहाने दोनही उत्सव साजरे केले जातात.

चैत्र पौर्णिमेला सूर्योदयासमयी हनुमानाची षोडशोपचारे पूजा करून जन्मोत्सव साजरा केला जातो. श्री म्हसोबा देवास महारुद्राभिषेक करून दुपारी 12 वाजता आरती झाल्यावर गोडाचा नैवेद्य व उपस्थित सर्वांस लाडवाचा प्रसाद देण्यात येतो. दुपारी चार वाजता मारणे यांच्या घरातील देवाच्या मूर्तींची पालखी काठ्यांच्या मिरवणुकीसह देवळात आणल्या जातात. तेथे पूजा अर्चा झाल्यावर पुन्हा सायंकाळी सहा वाजता आरती केली जाते. आरती नंतर भक्तांच्या अंगात देव आल्यावर श्रद्धेने भाविक त्यांचे दर्शन घेतात. देवही त्यांना श्रीफळ, अंगारा प्रसाद म्हणून देतात.

रात्रीच्या सुमारास देवांना "छबिना'चांदीच्या पालखीतून देवळास प्रदक्षिणा घालत असताना पंचक्रोशीतील आंदगाव, भोंडे, वातुंडे, आटाळवाडी आदी. ग्रामदेवतांच्या मानाच्या काठ्यांचाही सहभाग असतो. उत्सवानिमित्त जमलेल्या भाविकांसाठी पंचक्रोशीतील ढोल-लेझीम व सांस्कृतिक कार्यक्रम करण्यात येतात. फार पूर्वीपासूनचा वांजळवाडीकरांचा नवसाचा तमाशा झाल्यावर सांस्कृतिक कार्यक्रम होतात. सकाळी "हजेरी' झाल्यानंतर पारंपरिक कुस्त्यांचा कार्यक्रम होऊन उत्सवाची सांगता होते.

आश्‍विन शुद्ध पौर्णिमा म्हणजेच कोजागरी पौर्णिमेच्या दिवशी श्री भैरवनाथाचा वार्षिकोत्सव साजरा केला जातो. सकाळी श्री भैरवनाथाची पालखीमधून मिरवणूक काढून विधिवत पूजा-अर्चा करण्यात येते. श्री भैरवनाथ व जोगेश्‍वरी देवी यांचे लग्न असते. निरभ्र आकाशातील चांदण्यात सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. रात्री 12 वाजता देवाचे लग्न लागल्यानंतर चंद्राची पूजा करून चंद्रप्रकशात ठेवलेल्या आटीव दुधाचा नैवेद्य दाखवून सर्वांना प्रसाद म्हणून देण्यात येतो.

मार्गशीर्ष शुद्ध पौर्णिमेस "दत्त जयंती' उत्सवाची "गुरुचरित्र'चे सामुदायिक पारायणाने सांगता केली जाते. पौष महिन्यातील दोन मंगळवारी वनभोजन आयोजित केले जाते. सर्व ग्रामस्थ एकत्र येऊन देवाला गोडाचा नैवेद्य करून वनभोजनाचा कार्यक्रम आनंदात साजरा करतात.

मुठा खोऱ्यातील लढवय्ये लढाईला जाताना श्री म्हसोबाचे दर्शन घेऊन जात असत. सुप्रसिद्ध पराक्रमी वीर बाजी पासलकर देवदर्शनास येत असे.

ज्योतिर्पीठाधीश्वर बद्रिकाश्रम हिमालय अनंत श्री. विभूषित स्वामी अमृतानंद देवतीर्थ महाराज शंकराचार्य देवाच्या दर्शनास तीन वेळा येऊन गेले. अशा या पवित्र परिसरात दरवर्षी श्री. चंद्रकांत भरेकर व मित्र परिवारांतर्फे मोफत सामुदायिक बिगर हुंडा शुभविवाह मंगलमयी वातावरणात आयोजित केले जातात. देवस्थान मार्फत भाविकांसाठी तसेच गावाच्या विकासासाठी अनेक स्तुत्य उपक्रम राबविले जातात. भारत सरकारच्या "निर्मल ग्राम' स्पर्धेतील निखळ व निर्भेळ यश हे त्याचेच एक उदाहरण होय!

खारवडे म्हसोबा देव हे महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध देवस्थान आहे. हे मंदिर पुणे जिल्ह्यातील शिरूर तालुक्यात आहे.