धर्म

रामायणाच्या घटना कधी सुरू झाल्या याबद्दल कोणतीही निश्चित ऐतिहासिक तारीख नाही, कारण रामायण हा एक प्राचीन महाकाव्य आहे आणि तो इतिहासाचा दस्तावेज नाही.

हिंदू धर्मग्रंथानुसार, रामायणातील घटना त्रेतायुगात घडल्या असे मानले जाते. त्रेतायुग हे सध्याच्या कलियुगाच्या आणि द्वापारयुगाच्या खूप आधीचे युग आहे. यानुसार, रामायणातील घटना हजारो-लाखो वर्षांपूर्वी घडल्या असाव्यात.

महाकाव्य म्हणून, महर्षी वाल्मिकींनी रामायणाची रचना खूप नंतर केली. सामान्यतः, वाल्मिकी रामायणाची रचना इ.स.पूर्व ५ व्या ते ४ थ्या शतकादरम्यान (सुमारे २५०० वर्षांपूर्वी) झाली असे मानले जाते, जरी काही अभ्यासक याला आणखी प्राचीन मानतात.

वेदांचे चार मुख्य विभाग खालीलप्रमाणे आहेत:

1. ऋग्वेद (Rigveda): हा वेदांमधील सर्वात जुना आणि महत्त्वाचा वेद मानला जातो. यात विविध देवतांची स्तुतीपर सूक्ते आणि ऋचा आहेत.
2. यजुर्वेद (Yajurveda): हा वेद मुख्यतः यज्ञ आणि धार्मिक विधींमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या मंत्रांशी संबंधित आहे. यात गद्य आणि पद्य अशा दोन्ही प्रकारच्या रचना आहेत.
3. सामवेद (Samaveda): या वेदामध्ये गायन आणि संगीताशी संबंधित मंत्र आहेत. ऋग्वेदातील अनेक ऋचांना संगीतमय स्वर देऊन यात समाविष्ट केले आहे.
4. अथर्ववेद (Atharvaveda): हा वेद इतर वेदांपेक्षा थोडा वेगळा आहे. यात जादू-टोणा, औषधोपचार, गृहस्थ जीवनाचे नियम आणि शांतता व समृद्धीसाठीचे मंत्र यांचा समावेश आहे.

जैन धर्मात, अपरिग्रह हे एक महत्त्वाचे नैतिक आणि आध्यात्मिक तत्त्व आहे. हा शब्द 'परिग्रह' (संचय, संग्रह, स्वामित्व) आणि 'अ' (नाही, नसणे) या दोन शब्दांच्या संयोगाने बनलेला आहे, ज्याचा अर्थ 'संचय न करणे', 'अनाసక్తి' किंवा 'गरजेपेक्षा जास्त वस्तूंचा संग्रह न करणे' असा होतो.

अपरिग्रहाचे मुख्य पैलू:

• वस्तूंचा संग्रह मर्यादित करणे: अपरिग्रह म्हणजे भौतिक वस्तू, संपत्ती आणि सुविधांचा अनावश्यक संग्रह टाळणे. याचा अर्थ आहे की व्यक्तीने आपल्या गरजा मर्यादित कराव्यात आणि अनावश्यक वस्तूंचा मोह टाळावा.
• मालमत्तेवरील अनासक्ती: केवळ वस्तूंचा संग्रह टाळणेच नव्हे, तर ज्या वस्तू आपल्याजवळ आहेत त्यांच्याबद्दलही अनासक्ती बाळगणे. म्हणजे त्या वस्तूंशी भावनिकरित्या जोडले न जाणे आणि त्यांचा नाश झाल्यास किंवा त्या दूर गेल्यास दुःख न मानणे.
• लोभ आणि लालसेचा त्याग: अपरिग्रह हे लोभ, मोह आणि लालसेच्या विरोधात आहे. हे व्यक्तीला आंतरिक शांती आणि समाधान मिळविण्यात मदत करते, कारण लोभामुळे नेहमी अधिक मिळवण्याची इच्छा निर्माण होते, ज्यामुळे अशांती निर्माण होते.
• गरजांची मर्यादा: जैन धर्मानुसार, गरजा मर्यादित करणे हेच खरा आनंद आणि आध्यात्मिक प्रगतीचा मार्ग आहे. गरजा कमी असल्यावर व्यक्ती समाधानी राहते आणि इतरांच्या वस्तूंचा मोह करत नाही.
• अहिंसेशी संबंध: अपरिग्रहाचा संबंध अहिंसेशी (अहिंसा) आहे. जेव्हा एखादी व्यक्ती गरजेपेक्षा जास्त वस्तूंचा संग्रह करते, तेव्हा ती वस्तू मिळवण्यासाठी किंवा तिचे रक्षण करण्यासाठी अनेकदा हिंसा किंवा शोषण करते. अपरिग्रह स्वीकारल्याने हिंसेची शक्यता कमी होते.
• पर्यावरण संरक्षण: आधुनिक संदर्भात, अपरिग्रह पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठीही महत्त्वाचा आहे, कारण कमी उपभोग आणि कमी संग्रह केल्याने नैसर्गिक संसाधनांवरचा ताण कमी होतो.

जैन धर्मातील पाच महाव्रतांपैकी अपरिग्रह हे एक व्रत आहे, जे श्रमण आणि श्रावक (गृहस्थ) दोघांनाही पाळावे लागते. श्रमणांसाठी हे पूर्णपणे पाळणे बंधनकारक आहे, तर गृहस्थांनी आपल्या क्षमतेनुसार मर्यादित स्वरूपात त्याचे पालन करावे.

जैन दर्शनाची प्रमुख तत्वे खालीलप्रमाणे आहेत. ही तत्वे 'सप्ततत्व' (सात तत्वे) म्हणून ओळखली जातात, जी जैन तत्त्वज्ञानाचा आधारस्तंभ आहेत आणि मोक्षमार्ग स्पष्ट करतात.

• जीव (Jiva)

चेतन अस्तित्व म्हणजे जीव. आत्मा हा जीव आहे. जीव हा ज्ञान, दर्शन, सुख आणि शक्ती या गुणांनी युक्त असतो. जैन दर्शननुसार, प्रत्येक सजीव प्राण्यात आत्मा असतो, जो अविनाशी आणि अमर आहे.

• अजीव (Ajiva)

अचेतन आणि निर्जीव पदार्थ म्हणजे अजीव. यात पुद्गल (पदार्थ), धर्म (गतिशीलतेचे माध्यम), अधर्म (स्थिरतेचे माध्यम), आकाश (जागा) आणि काल (वेळ) यांचा समावेश होतो. अजीव पदार्थ आत्म्याला कर्मबंधनात अडकण्यास कारणीभूत ठरतात, परंतु ते स्वतः निर्जीव असतात.

• आस्रव (Asrava)

कर्मांचे आत्म्याकडे आकर्षित होणे किंवा कर्मकणांचा आत्म्याकडे ओघ म्हणजे आस्रव. मन, वचन आणि शरीराच्या क्रियांद्वारे नवीन कर्म आत्म्याकडे येतात.

• बंध (Bandha)

आस्रवामुळे जे कर्मकण आत्म्याला चिकटतात, त्याला 'बंध' म्हणतात. या कर्मबंधनामुळे आत्मा जन्म-मृत्यूच्या चक्रात अडकतो आणि सुख-दुःख अनुभवतो.

• संवर (Samvara)

नवीन कर्मकणांचा आत्म्याकडे येणारा ओघ थांबवणे म्हणजे संवर. हे तपस्या, ध्यान, संयम आणि योग्य आचरणाने साध्य होते.

• निर्जरा (Nirjara)

आत्म्याला चिकटलेली जुनी कर्मे झडून जाणे किंवा नष्ट होणे म्हणजे निर्जरा. ही प्रक्रिया तपस्या, उपवास आणि प्रायश्चित्तासारख्या कठोर साधनांद्वारे होते.

• मोक्ष (Moksha)

जेव्हा आत्मा सर्व कर्मांपासून पूर्णपणे मुक्त होतो, तेव्हा त्याला मोक्ष प्राप्त होतो. मोक्ष म्हणजे आत्म्याचे त्याच्या शुद्ध, स्वाभाविक आणि अनंत आनंदमय स्थितीत परत येणे. मोक्ष प्राप्त झाल्यावर आत्मा जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून पूर्णपणे मुक्त होतो.

या सप्ततत्त्वांव्यतिरिक्त, जैन दर्शनात 'त्रिरत्न' (तीन रत्न) यालाही अत्यंत महत्त्व दिले जाते, जे मोक्षमार्गाचे व्यावहारिक स्वरूप आहे:

• सम्यग्दर्शन (Right Faith): जैन तत्त्वांवर आणि तीर्थंकरांवर दृढ विश्वास ठेवणे.
• सम्यग्ज्ञान (Right Knowledge): जीव, अजीव इत्यादी तत्त्वांचे योग्य आणि अचूक ज्ञान असणे.
• सम्यक्चारित्र (Right Conduct): योग्य ज्ञान आणि श्रद्धेनुसार आचरण करणे (यात अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य आणि अपरिग्रह या पंचमहाव्रतांचा समावेश होतो).

हिंदू धर्मामध्ये 'मानवाधिकार' या शब्दाची आधुनिक व्याख्या नसली तरी, मानवी जीवनाची प्रतिष्ठा, समानता आणि कल्याणासाठी मूलभूत तत्त्वे व मूल्ये त्याच्या गाभ्यामध्ये खोलवर रुजलेली आहेत. ही तत्त्वे विविध धर्मग्रंथांमध्ये, नैतिक नियमांमध्ये आणि तात्त्विक विचारांमध्ये सापडतात.

हिंदू धर्मातील मानवाधिकार संबंधित प्रमुख दृष्टिकोन:

1. वसुधैव कुटुंबकम् (Vasudhaiva Kutumbakam):

   हे एक महत्त्वाचे तत्त्व आहे, ज्याचा अर्थ 'संपूर्ण जग एक कुटुंब आहे'. हे तत्त्व सर्व मानवांच्या समानतेवर आणि परस्पर सन्मानावर भर देते, ज्यात वंश, धर्म, लिंग किंवा राष्ट्रीयत्व यावर आधारित कोणताही भेदभाव मान्य नाही. यामुळे सर्व लोकांबद्दल बंधुत्व आणि सहानुभूतीची भावना वाढते.

2. सर्व भूत हितम् (Sarva Bhuta Hitam):

   याचा अर्थ 'सर्व जीवांचे कल्याण'. हिंदू धर्म केवळ मानवांच्याच नव्हे तर सर्व सजीव प्राण्यांच्या कल्याणावर भर देतो. यामुळे जीवनाचा आदर करणे, अहिंसा (अहिंसा) आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करणे ही नैसर्गिकरित्या मानवी जबाबदारी बनते.

3. अहिंसा (Ahimsa):

   महात्मा गांधींनी लोकप्रिय केलेले हे तत्त्व हिंदू धर्माचा आधारस्तंभ आहे. अहिंसा म्हणजे वाणीने, कृतीने किंवा विचाराने कोणत्याही जीवाला इजा न पोहोचवणे. हे तत्त्व प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनाच्या अधिकाराचे आणि शारीरिक अखंडतेचे संरक्षण करते.

4. आत्म्याचा सार्वत्रिकपणा (Universality of Atman):

   हिंदू तत्त्वज्ञानानुसार, प्रत्येक व्यक्तीमध्ये 'आत्मा' (आत्मा) असतो, जो 'ब्रह्म' (परम वास्तविकता) चाच एक भाग आहे. याचा अर्थ सर्व मानव आध्यात्मिक दृष्ट्या समान आहेत आणि प्रत्येकामध्ये ईश्वरी अंश आहे. ही धारणा प्रत्येक व्यक्तीच्या अंगभूत प्रतिष्ठेला आणि मूल्याला प्रोत्साहन देते.

5. धर्माची संकल्पना (Concept of Dharma):

   धर्म म्हणजे केवळ 'धर्म' नव्हे, तर 'योग्य आचरण', 'कर्तव्य' आणि 'न्याय' यासारख्या व्यापक संकल्पनांचा समावेश आहे. धर्माचे पालन करणे म्हणजे व्यक्तीने आपले सामाजिक आणि नैतिक कर्तव्ये पार पाडणे, जेणेकरून समाजात न्याय आणि सुसंवाद राखला जाईल. यात दुर्बळ आणि वंचित लोकांचे संरक्षण करणे देखील समाविष्ट आहे.

6. न्याय आणि समानता (Justice and Equality):

   हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये न्यायपूर्ण समाजाची संकल्पना वारंवार मांडली जाते. राज्याचे (शासनकर्त्यांचे) कर्तव्य आहे की त्यांनी आपल्या प्रजेचे संरक्षण करावे आणि त्यांना न्याय मिळवून द्यावा. 'रामायण' आणि 'महाभारत' यांसारख्या महाकाव्यांमध्ये न्याय आणि अन्यायाच्या संघर्षाचे चित्रण आहे, ज्यात न्यायाच्या विजयावर भर दिला जातो.

7. कर्म आणि मोक्ष (Karma and Moksha):

   कर्म सिद्धांतानुसार, प्रत्येक व्यक्ती आपल्या कृतींसाठी जबाबदार आहे. चांगल्या कर्मांमुळे चांगले परिणाम मिळतात, तर वाईट कर्मांमुळे वाईट परिणाम. हा सिद्धांत नैतिक आचरणाला प्रोत्साहन देतो आणि लोकांना इतरांच्या हक्कांचा आदर करण्यास उद्युक्त करतो. मोक्ष (मुक्ती) हे अंतिम ध्येय मानले जाते, जे मानवाला सर्व प्रकारच्या बंधनांपासून आणि दुःखातून स्वातंत्र्य देते.

ऐतिहासिक संदर्भ आणि आधुनिक दृष्टिकोन:

हे मान्य करणे आवश्यक आहे की, हिंदू समाजात ऐतिहासिकदृष्ट्या काही सामाजिक रचना (जसे की वर्णव्यवस्था) अस्तित्वात होत्या, ज्या आधुनिक मानवाधिकार तत्त्वांच्या विरोधात होत्या. तथापि, अनेक हिंदू धर्मसुधारकांनी आणि विचारवंतांनी या भेदभावाला विरोध केला आहे आणि हिंदू धर्माच्या मूलभूत तत्त्वांच्या आधारे समानता आणि सामाजिक न्यायाची वकिली केली आहे.

आजही, अनेक आधुनिक हिंदू संघटना आणि विचारवंत जागतिक मानवाधिकार चळवळीला सक्रियपणे पाठिंबा देतात, कारण त्यांना असे वाटते की त्यांचे मूळ हिंदू धर्माच्या सार्वत्रिक मूल्यांमध्ये आहे.

थोडक्यात, हिंदू धर्म आधुनिक मानवाधिकार संकल्पनेसारखा औपचारिक 'अधिकार' जाहीर करत नसला तरी, त्याची मूलभूत शिकवण मानवी प्रतिष्ठा, समानता, अहिंसा आणि सर्व जीवांच्या कल्याणावर आधारित आहे, जी मानवाधिकार तत्त्वांचा सखोल आधार प्रदान करते.

विसुद्धिमग्ग (Visuddhimagga) हा थेरवाद बौद्ध धर्मातील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि मूलभूत ग्रंथ आहे. 'विसुद्धिमग्ग' या शब्दाचा अर्थ 'शुद्धीचा मार्ग' किंवा 'पवित्रतेचा मार्ग' असा होतो.

• लेखक: हा ग्रंथ पाचव्या शतकात आचार्य बुद्धघोष यांनी पाली भाषेत रचला. आचार्य बुद्धघोष हे श्रीलंकेतील एक महान भाष्यकार आणि विद्वान भिक्खू होते.
• मुख्य उद्देश: विसुद्धिमग्ग हा बौद्ध धर्मातील 'त्रिपिटक' (सुत्तपिटक, विनयपिटक आणि अभिधम्मपिटक) मधील शिकवणीचा एक पद्धतशीर, विस्तृत आणि व्यावहारिक मार्गदर्शक आहे. याचा मुख्य उद्देश बौद्ध मार्गावर चालणाऱ्या साधकांसाठी नैतिक आचरण, समाधी (एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) यांचा सखोल अभ्यास आणि साधना पद्धती स्पष्ट करणे आहे.
• रचना आणि विभाग: या ग्रंथाची रचना तीन मुख्य भागांमध्ये केली आहे, जी बौद्ध साधनेच्या तीन स्तंभांना (शिक्षा) अनुरूप आहे:
  1. शील (नैतिकता): यात योग्य आचरण, पंचशील, अष्टशील आणि भिक्खू-भिक्खुणींसाठीचे नियम यावर मार्गदर्शन आहे. शुद्ध नैतिक जीवनाचा पाया कसा घालायचा, हे या भागात सांगितले आहे.
  2. समाधी (एकाग्रता): या भागात चित्ताची एकाग्रता साधण्यासाठी विविध ध्यान पद्धती (कम्मट्ठान) तपशीलवार स्पष्ट केल्या आहेत. यात 'आनापानसती' (श्वासावर लक्ष केंद्रित करणे), ३२ अशुद्धी भावना, चार ब्रह्मविहार (मैत्री, करुणा, मुदिता, उपेक्षा) आणि कसीन (रंग, प्रकाश इत्यादी) ध्यानांचा समावेश आहे. तसेच ध्यान-ज्यांच्या (झाना) अवस्थांचेही वर्णन आहे.
  3. प्रज्ञा (ज्ञान/विपश्यना): हा भाग अंतिम सत्याची जाणीव करून देणाऱ्या ज्ञानावर केंद्रित आहे. यात अनात्म, अनित्य, दुःख या त्रिलक्षणांचे ज्ञान आणि १२ प्रतीत्यसमुत्पाद (कार्यकारणभाव) याचे विस्तृत विश्लेषण आहे. या भागातून विपश्यना ध्यान (आंतर्दृष्टी) विकसित करण्याची प्रक्रिया समजावली आहे, ज्यामुळे निर्वाणाच्या प्राप्तीसाठी योग्य दृष्टी प्राप्त होते.
• महत्त्व: विसुद्धिमग्ग हा थेरवाद बौद्ध धर्मातील सर्वात प्रभावशाली आणि आदरणीय ग्रंथांपैकी एक मानला जातो. तो एक प्रकारे बौद्ध धर्माच्या संपूर्ण शिकवणीचा संक्षिप्त आणि व्यवस्थित सारांश आहे. अनेक शतकांपासून थेरवाद परंपरेतील भिक्खू आणि साधक या ग्रंथाचा अभ्यास करून आपली साधना करतात.

थोडक्यात, विसुद्धिमग्ग हा थेरवाद बौद्ध धर्माच्या सिद्धांतांचा आणि साधना पद्धतींचा एक व्यापक आणि पद्धतशीर ज्ञानकोश आहे, जो साधकाला निर्वाणापर्यंतच्या 'शुद्धीच्या मार्गा'वर मार्गदर्शन करतो.

विशुद्धिमग्ग (Visuddhimagga) ग्रंथ स्पष्टीकरण:

विशुद्धिमग्ग हा थेरवाद बौद्ध धर्मातील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि मूलभूत ग्रंथ आहे. याचा अर्थ 'शुद्धीचा मार्ग' किंवा 'विशुद्धीचा मार्ग' असा होतो.

• लेखक: हा ग्रंथ ५ व्या शतकात महान बौद्ध विद्वान आणि भाष्यकार आचार्य बुद्धघोष यांनी पाली भाषेत लिहिला आहे.
• उद्देश: विशुद्धिमग्ग ग्रंथाचा मुख्य उद्देश भगवान बुद्धांच्या शिकवणीनुसार मुक्ती (निर्वाण) प्राप्त करण्यासाठी एक पद्धतशीर आणि सर्वसमावेशक मार्गदर्शन प्रदान करणे आहे. हा ग्रंथ थेरवाद परंपरेतील नैतिक आचरण (शील), समाधी (एकाग्रता) आणि प्रज्ञा (ज्ञान) या तीन मुख्य स्तंभांचे सखोल विश्लेषण करतो.

ग्रंथाची रचना आणि विषयवस्तु:

विशुद्धिमग्ग ग्रंथाचे मुख्यत्वे तीन भागांमध्ये विभाजन केले आहे, जे 'शील', 'समाधी' आणि 'प्रज्ञा' या बौद्ध मार्गाच्या तीन पैलूंना समर्पित आहेत:

1. शील (Moral Purity / नैतिक शुद्धता):
   • या भागात नैतिक आचरण, नियमांचे पालन (उदा. पंचशील), आणि नैतिक शुद्धतेचे महत्त्व सविस्तरपणे स्पष्ट केले आहे.
   • हे मन आणि शरीराला पुढील ध्यान अभ्यासासाठी तयार करण्यासाठी आवश्यक असलेली शुद्धता कशी प्राप्त करावी हे शिकवते.
   • यात नैतिकतेचे विविध प्रकार, त्यांची उद्दिष्ट्ये आणि लाभ सांगितले आहेत.
2. समाधी (Concentration / एकाग्रता):
   • हा भाग ध्यानाचे विविध प्रकार आणि एकाग्रता विकसित करण्याच्या पद्धतींवर लक्ष केंद्रित करतो.
   • यात ४० प्रकारच्या समाधी साधना (कर्मस्थान) आणि त्या कशा कराव्यात याचे विस्तृत वर्णन आहे. उदा. अनित्य-स्मृती (श्वासावर लक्ष केंद्रित करणे), मैत्री-भावना (दयाळूपणाचे ध्यान), तसेच भूतकथा आणि अस्थी-स्मृती.
   • या भागात आठ ध्यानांची (झान) सविस्तर चर्चा केली आहे, जी एकाग्रतेच्या उच्च अवस्था आहेत.
3. प्रज्ञा (Wisdom / ज्ञान):
   • हा ग्रंथाचा सर्वात महत्त्वाचा भाग आहे, जो अंतिम ज्ञान आणि मुक्तीकडे नेणाऱ्या मार्गाचे स्पष्टीकरण करतो.
   • यामध्ये अनात्मता (न-स्वभाव), अनित्यता (अस्थिरता) आणि दुःख (असंतुष्टता) या त्रिलक्षणांचे सखोल विश्लेषण केले आहे.
   • हा भाग विविध प्रकारच्या अंतर्दृष्टी ज्ञानाचे (विपस्सना ज्ञान) वर्णन करतो, जे सत्य आणि वास्तविकता समजून घेण्यासाठी आवश्यक आहे.
   • शेवटी, निर्वाणाची (मुक्तीची) अवस्था आणि ती कशी प्राप्त करावी हे समजावून सांगितले आहे.

महत्त्व आणि प्रभाव:

• विशुद्धिमग्ग हा ग्रंथ थेरवाद बौद्ध धर्मात एक प्रमाणभूत मार्गदर्शक मानला जातो, विशेषतः ध्यान अभ्यासक आणि विद्वानांसाठी.
• हा ग्रंथ अभिधम्माच्या (बौद्ध तत्त्वज्ञानाचा एक भाग) अनेक जटिल संकल्पनांना सोप्या पद्धतीने स्पष्ट करतो.
• श्रीलंका, थायलंड, म्यानमार, लाओस आणि कंबोडिया यांसारख्या थेरवाद देशांमध्ये बौद्ध भिक्खूंना आणि उपासकांना ध्यान आणि तत्त्वज्ञान शिकवण्यासाठी हा एक मूलभूत पाठ्यपुस्तक म्हणून वापरला जातो.
• आचार्य बुद्धघोष यांनी या ग्रंथाद्वारे बुद्धांच्या मूळ शिकवणींना पद्धतशीर आणि सुलभ पद्धतीने मांडण्याचे महान कार्य केले आहे.

थोडक्यात, विशुद्धिमग्ग हा एक असा महान ग्रंथ आहे जो बौद्ध साधकांना शील, समाधी आणि प्रज्ञा या तिन्ही स्तरांवर मार्गदर्शन करून निर्वाणाच्या अंतिम ध्येयापर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग दाखवतो.