प्रकृती (इंग्रजी: Nature ; संस्‍कृत भाषा: प्रकृति [१]) निसर्ग किंवा सृष्टी ,जगत होय.ही विश्वाचे मुळ निर्मितीकारण आहे.[२]प्रकृती आणि पुरुष यांच्या संयोगातून ‘सर्ग’ किंवा सृष्टी निर्माण झाले.[३]

प्रकृतीपासून सत्त्वगुण , रजोगुण आणि तमोगुण हे तीन गुण उत्पन्न झाली.

सांख्यदर्शनामते, पुरुष हा जीवात्मा [४](चेतन) व प्रकृती ही त्रिगुणात्मक( अचेतन वा जड) आहे अशी दोन तत्त्वे मानली आहेत.[५]

प्रकृति ही वैदिक शास्त्रात माया संकल्पनेशी संबंधित आहे.

पृथ्वीवरील सर्व सजीवसृष्टी पंचमहाभूतांपासून निर्मिती झाली. खालीलदिल्याप्रमाणे

१. पृथ्वी (जमीन)

२. आप (पाणी अथवा जल)

३. अग्नि

४. वायू

५. आकाश

व्युपत्तिशास्त्र संपादन करा

प्र=विशेष आणि कृती=केलेले. [६]

भगवद्‌गीता संपादन करा

भगवद्‌गीतामध्ये, १३ व्या व १४ व्या अध्यायात, श्रीकृष्ण अर्जुनाला त्रिगुण व पुरुष प्रकृतीविषयी सांगितले आहे. संपादन करा

मूळ श्लोक[७]

   प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।

   विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान्‌ ॥ १३-१९ ॥

अर्थ

प्रकृती आणि पुरुष हे दोन्हीही अनादी आहेत, असे तू समज आणि राग-द्वेषादी विकार तसेच त्रिगुणात्मक सर्व पदार्थही प्रकृतीपासूनच उत्पन्न झालेले आहेत, असे समज. ॥ १३-१९ ॥

मूळ श्लोक[८]

   मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम्‌ ।

   सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ १४-३ ॥

अर्थ

हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), माझी महद्ब्रह्मरूप मूळ प्रकृती संपूर्ण भूतांची योनी म्हणजे गर्भधारणा करण्याचे स्थान आहे आणि मी त्या योनीच्या ठिकाणी चेतनसमुदायरूप गर्भाची स्थापना करतो. त्या जड-चेतन संयोगाने सर्व भूतांची उत्पत्ती होते. ॥ १४-३ ॥

मूळ श्लोक[८]

   सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ॥

   तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ १४-४ ॥

अर्थ

हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), नाना प्रकारच्या सर्व जातीत जितके शरीरधारी प्राणी उत्पन्न होतात, त्या सर्वांचा गर्भ धारण करणारी माता प्रकृती आहे आणि बीज स्थापन करणारा पिता मी आहे. ॥ १४-४ ॥

मूळ श्लोक[८]

  सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।

   निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्‌ ॥ १४-५ ॥

अर्थ

हे महाबाहो अर्जुना, सत्त्वगुण, रजोगुण आणि तमोगुण हे प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेले तिन्ही गुण अविनाशी जीवात्म्याला शरीरात बांधून ठेवतात. 

प्रकृतीचे मुख्य घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

1. हवा:

   हवा आपल्याला श्वास घेण्यासाठी आवश्यक आहे. यात ऑक्सिजन, नायट्रोजन आणि इतर वायूंचे मिश्रण असते.

2. पाणी:

   पृथ्वीवर जीवनासाठी पाणी अत्यंत आवश्यक आहे. नद्या, तलाव, समुद्र आणि भूजल हे पाण्याचे स्रोत आहेत.

3. जमीन:

   जमीन वनस्पती आणि मानवांसाठी आधार आहे. मातीमध्ये खनिजे आणि पोषक तत्वे असतात, जी वनस्पतींच्या वाढीसाठी आवश्यक असतात.

4. वनस्पती:

   वनस्पती आपल्याला अन्न, ऑक्सिजन आणि इतर आवश्यक गोष्टी पुरवतात. ते पर्यावरणाचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत.

5. प्राणी:

   प्राणी परिसंस्थेचा (Ecosystem) महत्वाचा भाग आहेत. ते अन्नाच्या साखळीत (Food chain) महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

6. सूर्यप्रकाश:

   वनस्पतींना प्रकाश संश्लेषण (Photosynthesis) करण्यासाठी सूर्यप्रकाश आवश्यक आहे, ज्यामुळे ते अन्न तयार करतात.