भूगोल

या प्रकारच्या वस्तीमध्ये घरे एकमेकांच्या अगदी जवळजवळ असतात. यामुळे वस्ती दाट दिसते. सह्याद्री पर्वताच्या पूर्वेकडील पठारी प्रदेशात आणि विशेषतः पश्चिम महाराष्ट्रात अशा प्रकारच्या वस्त्या आढळतात.

या प्रकारच्या वस्तीमध्ये घरे एकमेकांपासून दूर अंतरावर विखुरलेली असतात. डोंगररांगा, दुर्गम भाग किंवा पाण्याची कमतरता असलेल्या ठिकाणी अशा वस्त्या आढळतात.

या प्रकारच्या वस्तीमध्ये घरे नदी, रस्ता किंवा रेल्वेमार्गाच्या कडेला एका ओळीत बांधलेली असतात. अशा वस्त्या नद्यांच्या खोऱ्यात किंवा सखल प्रदेशात आढळतात.

या प्रकारच्या वस्तीमध्ये घरे एखाद्या तलावाच्या किंवा विहिरीच्या सभोवताली वर्तुळाकार आकारात बांधलेली असतात.

आदिवासी जमाती या भूप्रदेशाशी संबंधित स्थळ घटकांवर अवलंबून असतात. त्यांचे जीवन, संस्कृती आणि अर्थव्यवस्था या घटकांशी जोडलेली असते. खाली काही स्थळ घटकांची माहिती दिली आहे:

1. जंगल (Forest): आदिवासींचे जीवन जंगलावर अवलंबून असते. तेथील लाकूड, फळे, कंदमुळे, मध आणि इतर वन उत्पादने त्यांच्या उपजीविकेचे साधन असतात.
2. नदी (River): नद्यांच्या जवळ आदिवासी वस्ती करून राहतात. नद्या त्यांना पिण्याच्या पाण्याचे स्रोत असतात आणि मासेमारीसाठी देखील उपयोगी असतात.
3. डोंगर (Mountain): डोंगर हे आदिवासींचे पारंपरिक निवासस्थान आहे. तेथे ते शेती करतात आणि जनावरे पाळतात.
4. जमीन (Land): जमिनीचा उपयोग ते शेतीसाठी करतात. काही आदिवासी जमाती अजूनही पारंपरिक पद्धतीने शेती करतात.
5. हवामान (Climate): हवामानाचा परिणाम त्यांच्या जीवनावर आणि शेतीवर होतो. त्यामुळे ते हवामानानुसार आपल्या जीवनशैलीत बदल करतात.

या स्थळ घटकांमुळे आदिवासी जमातींची संस्कृती आणि जीवनशैली विशिष्ट प्रकारे विकसित झाली आहे.

अधिक माहितीसाठी काही संदर्भ:

• Tribal communities and their concerns
• Tribal Development Approaches

वरील माहितीमध्ये त्रुटी आढळल्यास कृपया निदर्शनास आणा.

1. भूकवच (Crust): हा पृथ्वीचा सर्वात बाहेरील थर आहे. याची जाडी सर्व ठिकाणी सारखी नसते. खंडीय भूकवचाची जाडी सुमारे 30 ते 50 किलोमीटर असते, तर महासागरीय भूकवचाची जाडी 5 ते 10 किलोमीटर असते. भूकवच सिलिका आणि ॲल्युमिनियम या खनिजांनी बनलेले आहे, त्यामुळे याला 'सियाल' (Sial) असेही म्हणतात. महासागरीय भूकवच सिलिका आणि मॅग्नेशियमने बनलेले असल्यामुळे याला 'सायमा' (Sima) म्हणतात.
2. प्रावरण (Mantle): भूकवचाच्या खाली प्रावरणाचा थर आहे. हा थर सुमारे 2900 किलोमीटर जाड आहे. प्रावरणाचे दोन उपभाग आहेत:
• उच्च प्रावरण (Upper Mantle): हा भाग अर्ध-द्रव स्थितीत आहे, ज्याला दुर्बलावरण (Asthenosphere) म्हणतात.
• निम्न प्रावरण (Lower Mantle): हा भाग घन स्थितीत असून उच्च दाबाखाली आहे.
3. गाभा (Core): पृथ्वीच्या केंद्रभागी गाभा आहे. याची जाडी सुमारे 3500 किलोमीटर आहे. गाभ्याचे दोन भाग आहेत:
• बाह्य गाभा (Outer Core): हा भाग द्रवरूप असून लोह आणि निकेल या धातूंनी बनलेला आहे.
• आंतर गाभा (Inner Core): हा भाग घन असून लोह आणि निकेलच्या मिश्रणाने बनलेला आहे. प्रचंड दाबामुळे तो घन स्थितीत आहे.

खारे वारे आणि मतलई वारे हे जमिनीच्या आणि समुद्राच्या तापमानातील फरकामुळे तयार होणारे स्थानिक वारे आहेत. ते खालीलप्रमाणे:

1. मतलई वारे (Sea Breeze):

दिवसा जमीन समुद्रापेक्षा लवकर तापते. त्यामुळे जमिनीवरील हवा लवकर तापून हलकी होते आणि वर जाते. यामुळे जमिनीवर कमी दाबाचा पट्टा निर्माण होतो. समुद्रावरील हवा তুলনামূলক थंड असल्याने तेथील उच्च दाबाच्या पट्ट्यातील हवा जमिनीच्या दिशेने वाहू लागते. ह्याला मतलई वारे म्हणतात.

हे वारे थंड आणि आल्हाददायक असतात.

आकृती: मतलई वारे

2. खारे वारे (Land Breeze):

रात्री जमीन समुद्रापेक्षा लवकर थंड होते. त्यामुळे जमिनीवरील हवा थंड होऊन जड होते,Resulting in उच्च दाब निर्माण होतो. समुद्रावरील हवा তুলনামূলক गरम असल्याने तेथे कमी दाबाचा पट्टा तयार होतो. त्यामुळे रात्री जमिनीवरून समुद्राकडे वारे वाहतात, ज्याला खारे वारे म्हणतात.

हे वारे दिवसाच्या तुलनेत थंड नसतात.

आकृती: खारे वारे

हे वारे ساحلی भागातील हवामानावर परिणाम करतात.

ज्वालामुखी म्हणजे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील असा भेगाळलेला भाग, ज्यातून भूगर्भातील वितळलेला खडक (शिलारस), राख, वायू आणि वाफ बाहेर येतात.

• पृथ्वीच्या आत प्रचंड उष्णता असते. या उष्णतेमुळे खडक वितळतात आणि शिलारस तयार होतो.
• हा शिलारस पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या दिशेने दाब देतो.
• जेव्हा दाब खूप वाढतो, तेव्हा शिलारस पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील भेगांमधून बाहेर पडतो.

ज्वालामुखी त्यांच्या उद्रेकाच्या स्वरूपानुसार विविध प्रकारात विभागले जातात:

1. सुप्त ज्वालामुखी: हे ज्वालामुखी शांत असतात, पण ते कधीही सक्रिय होऊ शकतात.
2. जागृत ज्वालामुखी: हे ज्वालामुखी सतत सक्रिय असतात आणि त्यातून नियमितपणे उद्रेक होत असतात.
3. मृत ज्वालामुखी: हे ज्वालामुखी पूर्णपणेinactive झालेले असतात आणि भविष्यात उद्रेक होण्याची शक्यता नसते.

ज्वालामुखीमुळे अनेक फायदे आणि तोटे होतात:

• फायदे: ज्वालामुखीमुळे जमिनी सुपीक बनतात. तसेच, भूऔष्णिक ऊर्जा (geothermal energy) मिळवता येते.
• तोटे: ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे जीवित आणि मालमत्तेचे नुकसान होते. राख आणि धुरामुळे प्रदूषण वाढते.

भारतामध्ये अंदमान आणि निकोबार बेटांवर काही ज्वालामुखी आहेत. बॅरन बेट येथील ज्वालामुखी हा भारतातील एकमेव जागृत ज्वालामुखी आहे.

• अंतर्गत स्थलांतर: जेव्हा एखादी व्यक्ती देशाच्या सीमेमध्येच एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी राहण्यासाठी जाते, तेव्हा त्याला अंतर्गत स्थलांतर म्हणतात. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रातून कर्नाटकात जाणे.
• आंतरराष्ट्रीय स्थलांतर: जेव्हा एखादी व्यक्ती एका देशातून दुसऱ्या देशात राहण्यासाठी जाते, तेव्हा त्याला आंतरराष्ट्रीय स्थलांतर म्हणतात. उदाहरणार्थ, भारत सोडून अमेरिकेत जाणे.

• ऐच्छिक स्थलांतर: जेव्हा एखादी व्यक्ती स्वतःच्या इच्छेने चांगले जीवन, नोकरी किंवा शिक्षणासाठी स्थलांतर करते, तेव्हा त्याला ऐच्छिक स्थलांतर म्हणतात.
• अनैच्छिक स्थलांतर: जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला युद्ध, नैसर्गिक आपत्ती किंवा इतर कारणांमुळे स्थलांतर करण्यास भाग पाडले जाते, तेव्हा त्याला अनैच्छिक स्थलांतर म्हणतात.

• तात्पुरते स्थलांतर: जेव्हा एखादी व्यक्ती काही काळासाठी (उदाहरणार्थ, काही महिने किंवा वर्षे) दुसऱ्या ठिकाणी राहते आणि नंतर परत येते, तेव्हा त्याला तात्पुरते स्थलांतर म्हणतात.
• कायमस्वरूपी स्थलांतर: जेव्हा एखादी व्यक्ती कायमस्वरूपी दुसऱ्या ठिकाणी राहायला जाते, तेव्हा त्याला कायमस्वरूपी स्थलांतर म्हणतात.