पर्यावरण

माशांचे वर्गीकरण त्यांच्या वंशाच्या उत्पत्ती कारणांनुसार खालीलप्रमाणे केले जाते:

1. अस्थिमीन ( bony fish): या माशांच्या वर्गीकरणामध्ये गोड्या पाण्यातील व समुद्रातील मिळून जवळजवळ २६,००० जातींचे मासे आढळतात. त्यांच्यातील काही महत्त्वाच्या जाती खालीलप्रमाणे:
   • किरण-पक्षीय मासे (Ray-finned fish): या माशांच्या पंखांमध्ये हाडांचेsupport असते. उदा. रोहू, कटला, मृगल
   • खंड-पक्षीय मासे (Lobe-finned fish): या माशांचे पंख मांसल आणि हाडांचे बनलेले असतात.
2. कास्थिमीन ( cartilaginous fish): या माशांचे सांगाडे कूर्चांचे (cartilage) बनलेले असतात. या गटात शार्क, रे (ray), आणि स्केट (skate) माशांचा समावेश होतो.
3. जबडा नसलेले मासे (jawless fish): हे मासे सर्वात प्राचीन मानले जातात आणि त्यांना जबडे नसतात. या गटात हॅगफिश (hagfish) आणि लॅम्प्रे (lamprey) यांचा समावेश होतो.

वर्गीकरण करताना, त्यांच्यातील शारीरिक रचना, डीएनए (DNA) आणि जीवाश्म (fossils)records चा अभ्यास केला जातो.

प्रदूषणाची अनेक कारणे आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. औद्योगिकीकरण (Industrialization):
   • कारखान्यांमधून बाहेर पडणारे रासायनिक आणि विषारी पदार्थ, धूर यामुळे हवा आणि पाणी दूषित होते.
   • जमिनीवर टाकल्या जाणाऱ्या कचऱ्यामुळे भूमी प्रदूषण होते.
2. शहरीकरण (Urbanization):
   • शहरांमध्ये लोकसंख्या वाढल्यामुळे कचरा वाढतो आणि त्याचे व्यवस्थापन करणे कठीण होते.
   • वाहनांच्या वाढत्या संख्येमुळे हवेचे प्रदूषण वाढते.
3. नैसर्गिक कारणे (Natural Causes):
   • ज्वालामुखीमुळे राख आणि विषारी वायू बाहेर पडतात, ज्यामुळे प्रदूषण होते.
   • वणव्यामुळे मोठ्या प्रमाणात धूर आणि कार्बन डायऑक्साइड (Carbon Dioxide) वातावरणात मिसळतो.
4. शेती (Agriculture):
   • रासायनिक खतांचा (Chemical Fertilizers) आणि कीटकनाशकांचा (Pesticides) जास्त वापर केल्यामुळे जमीन आणि पाणी दूषित होते.
   • जनावरांच्या विष्ठेमुळे आणि कचऱ्यामुळे प्रदूषण वाढते.
5. वाहतूक (Transportation):
   • वाहनांमधून बाहेर पडणाऱ्या धुरामुळे हवेचे प्रदूषण होते.
   • जहाजांमधून तेलगळती झाल्यास समुद्रातील पाणी दूषित होते.
6. ऊर्जा उत्पादन (Energy Production):
   • कोळसा आणि पेट्रोलियम (Petroleum) जाळल्याने कार्बन डायऑक्साइड आणि इतर विषारी वायू बाहेर पडतात.
   • अणुऊर्जा प्रकल्पांमुळे (Nuclear power plants) किरणोत्सर्गी कचरा (Radioactive waste) तयार होतो, जो पर्यावरणासाठी धोकादायक असतो.
7. plastic चा वापर:
   • Plastic चा अति वापर आणि त्यामुळे होणारा कचरा पर्यावरणासाठी घातक आहे. Plastic विघटन होत नसल्यामुळे ते जमिनीत आणि पाण्यात तसेच राहते.

हे सर्व घटक एकत्रितपणे प्रदूषण वाढवतात आणि पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम करतात.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ (https://mpcb.gov.in/)
• केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळ (https://cpcb.nic.in/)

जलसंवर्धन म्हणजे पाण्याची बचत करणे आणि पाण्याचा कार्यक्षम वापर करणे. भविष्यातील पिढ्यांसाठी पाण्याची उपलब्धता सुनिश्चित करणे हा जलसंधारणाचा उद्देश आहे.

जलसंधारणाच्या काही महत्वाच्या पद्धती:

• पावसाचे पाणी साठवणे: पावसाचे पाणी साठवून ते पिण्यासाठी, शेतीसाठी आणि इतर कामांसाठी वापरता येते.
• पाण्याची गळती थांबवणे: घरातील नळ आणि पाईपलाईनची नियमित तपासणी करून पाण्याची गळती थांबवावी.
• शेतीत पाण्याचा कार्यक्षम वापर: ठिबक सिंचन आणि तुषार सिंचन यांसारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून पाण्याची बचत करता येते.
• पुनर्वापर आणि पुनर्प्रक्रिया: वापरलेल्या पाण्याचा पुनर्वापर करणे, उदाहरणार्थ, सांडपाणी प्रक्रिया करून ते बागेसाठी वापरणे.
• जागरूकता आणि शिक्षण: जलसंधारणाचे महत्त्व लोकांपर्यंत पोहोचवणे आणि त्यांना पाणी वाचवण्यासाठी प्रोत्साहित करणे.

जलसंधारणाचे फायदे:

• पाण्याची उपलब्धता वाढते.
• सिंचनासाठी पाणी उपलब्ध होते.
• भूजल पातळी सुधारते.
• पाणीटंचाई कमी होते.

जलसंधारण एक महत्त्वपूर्ण उपाय आहे जो पाण्याची उपलब्धता सुनिश्चित करतो आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करतो.

अधिक माहितीसाठी:

• जल शक्ती मंत्रालय, भारत सरकार
• महाराष्ट्र ऊर्जा विकास अभिकरण (MEDA)

प्रदूषण नियंत्रणाचे उपाय अनेक आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख उपाय खालीलप्रमाणे आहेत:

• औद्योगिक उत्सर्जन नियंत्रण: कारखान्यांमधून बाहेर पडणाऱ्या धुरावर आणि रासायनिक कचऱ्यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रदूषण नियंत्रण तंत्रज्ञानाचा वापर करणे.
• वाहनांचे प्रदूषण नियंत्रण: सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था सुधारणे, इलेक्ट्रिक वाहनांचा वापर वाढवणे आणि नियमितपणे वाहनांची तपासणी करणे.
• कचरा व्यवस्थापन: कचरा कमी करणे, पुनर्वापर करणे, कंपोस्ट खत तयार करणे आणि शास्त्रीय पद्धतीने कचरा विल्हेवाट लावणे.
• जल प्रदूषण नियंत्रण: सांडपाणी प्रक्रिया करणे, रासायनिक खतांचा वापर कमी करणे आणि जलस्त्रोतांचे संरक्षण करणे.
• ध्वनी प्रदूषण नियंत्रण: बांधकामांच्या ठिकाणी आणि औद्योगिक क्षेत्रांमध्ये ध्वनीरोधक उपाययोजना करणे, तसेच सार्वजनिक ठिकाणी अनावश्यक हॉर्न वाजवण्यावर नियंत्रण ठेवणे.
• वृक्षारोपण: जास्तीत जास्त झाडे लावणे, ज्यामुळे हवा शुद्ध राहण्यास मदत होते.
• ऊर्जा संवर्धन: अपारंपरिक ऊर्जा स्रोतांचा (solar energy) वापर करणे, ज्यामुळे जीवाश्म इंधनावरील अवलंबित्व कमी होईल.
• शैक्षणिक जागरूकता: लोकांना प्रदूषण आणि त्याच्या दुष्परिणामांबद्दल शिक्षित करणे, ज्यामुळे ते अधिक जबाबदारीने वागतील.

हे काही उपाय आहेत ज्यांच्या साहाय्याने आपण प्रदूषण नियंत्रित करू शकतो.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील वेबसाइट्सला भेट देऊ शकता:

• महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ: mpcb.gov.in
• केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळ: cpcb.nic.in

प्रदूषण नियंत्रणाचे अनेक प्रकार आहेत, त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे:

• हवा प्रदूषण नियंत्रण:

कारखाने आणि वाहनांद्वारे होणारे प्रदूषण कमी करण्यासाठी उपाययोजना करणे, जसे की फिल्टरचा वापर करणे, उत्सर्जन मानके लागू करणे आणि प्रदूषणरहित इंधनाचा वापर करणे.

• जल प्रदूषण नियंत्रण:

नद्या आणि जलाशयांमध्ये दूषित पाणी सोडण्यापासून रोखणे, सांडपाणी प्रक्रिया युनिट्सचा वापर करणे आणि रासायनिक खतांचा वापर कमी करणे.

• ध्वनि प्रदूषण नियंत्रण:

वाहनांचे आवाज, बांधकाम आणि औद्योगिक क्षेत्रातील आवाज कमी करण्यासाठी उपाययोजना करणे, ध्वनीरोधकScreen लावणे आणि वेळेचे बंधन घालणे.

• भूमी प्रदूषण नियंत्रण:

कचरा व्यवस्थापन सुधारणे, प्लास्टिकचा वापर कमी करणे आणि जमिनीतील विषारी पदार्थांचे व्यवस्थापन करणे.

• कचरा व्यवस्थापन:

कचरा कमी करणे, पुनर्वापर करणे, कंपोस्ट खत तयार करणे आणि ऊर्जा निर्मितीसाठी कचरा वापरणे.

या उपायांमुळे पर्यावरणाचे संरक्षण करणे शक्य होते.

अधिक माहितीसाठी:

• केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळ (CPCB)
• महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ (MPCB)

चिपको आंदोलन हे एक पर्यावरण संरक्षण आंदोलन होते. या आंदोलनामध्ये, गावकऱ्यांनी झाडांना मिठी मारून त्यांचे संरक्षण केले, ज्यामुळे झाडे तोडण्यापासून वाचली गेली.

• सुरुवात: हे आंदोलन 1973 मध्ये उत्तराखंडमधील चमोली जिल्ह्यात सुरू झाले.
• उद्देश: व्यापारी उद्देशांसाठी जंगलतोड थांबवणे आणि वनांचे संरक्षण करणे हा या आंदोलनाचा मुख्य उद्देश होता.
• नेतृत्व: या आंदोलनाचे नेतृत्व सुंदरलाल बहुगुणा, गौरा देवी, चंडी प्रसाद भट्ट आणि इतर अनेक कार्यकर्त्यांनी केले.
• सहभाग: या आंदोलनात महिलांचा सक्रिय सहभाग होता.
• पद्धत: आंदोलकांनी झाडे तोडण्यासाठी आलेल्या लोकांच्या समोर झाडांना मिठी मारली आणि त्यांना झाडे तोडण्यापासून रोखले.
• परिणाम: या आंदोलनामुळे सरकारला जंगलतोडीवर बंदी घालण्यास भाग पाडले आणि लोकांना पर्यावरण संरक्षणाचे महत्त्व समजले.

चिपको आंदोलन हे भारतातील एक महत्त्वाचे पर्यावरण आंदोलन मानले जाते.

जैविक विविधतेच्या संदर्भात विकसित आणि विकसनशील देशांची भूमिका खालीलप्रमाणे आहे:

दोन्ही प्रकारच्या देशांनी एकत्र येऊन काम करणे आवश्यक आहे, कारण जैवविविधता ही जागतिक समस्या आहे आणि तिच्या संरक्षणासाठी सर्वांचे योगदान आवश्यक आहे.