येषां न विद्या न तपो न दानं या सुभाषितात विद्या, तप किंवा दान नसलेली माणसे पृथ्वीवर पशूंसारखी (जनावरांसारखी) फिरतात असे म्हटले आहे.

पूर्ण सुभाषिताचा अर्थ असा आहे:

ज्यांना विद्या नाही, तप नाही, दान नाही, ज्ञान नाही, शील (चारित्र्य) नाही, गुण नाहीत आणि धर्मही नाही, अशी माणसे या मर्त्यलोकात पृथ्वीवर भारभूत असून, मनुष्यरूपाने जनावरांसारखी फिरतात.

स्वातंत्र्यानंतरचे वृत्तपत्र आणि महाराष्ट्रातील साहित्य पत्रकारिता

भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर वृत्तपत्र व्यवसायात मोठे बदल झाले. स्वातंत्र्यपूर्व काळात वृत्तपत्रांचे मुख्य उद्दिष्ट ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध जनतेला जागृत करणे हे होते. स्वातंत्र्योत्तर काळात राष्ट्रनिर्मिती, लोकशाहीचे जतन, सामाजिक, आर्थिक व सांस्कृतिक प्रगती आणि माहितीचे प्रसारण ही नवी उद्दिष्ट्ये समोर आली.

स्वातंत्र्यानंतरचे वृत्तपत्र (भारतातील आणि महाराष्ट्रातील संदर्भ):

• नवी दिशा: स्वातंत्र्यानंतर वृत्तपत्रांनी शासनावर अंकुश ठेवण्याचे, जनतेचे प्रश्न मांडण्याचे आणि विकासात्मक विचार प्रसारित करण्याचे काम केले.
• भाषिक वृत्तपत्रांचा विकास: इंग्रजी वृत्तपत्रांबरोबरच प्रादेशिक भाषांमधील वृत्तपत्रांचा मोठ्या प्रमाणावर विकास झाला. महाराष्ट्रात मराठी वृत्तपत्रांनी मोठी वाढ साधली.
• मोठी वृत्तपत्रे: 'लोकसत्ता', 'महाराष्ट्र टाइम्स', 'सकाळ', 'केसरी', 'तरुण भारत', 'पुढारी', 'सकाळ' यांसारखी अनेक मराठी दैनिके स्वातंत्र्यानंतर अधिक प्रभावी बनली किंवा त्यांचा पाया याच काळात मजबूत झाला. यांनी केवळ बातम्याच नव्हे, तर राजकीय विश्लेषण, सामाजिक भाष्य आणि सांस्कृतिक चर्चांनाही स्थान दिले.
• तंत्रज्ञानाचा प्रभाव: मुद्रण तंत्रज्ञानातील सुधारणा, दळणवळणाची सोय आणि साक्षरतेचे प्रमाण वाढल्याने वृत्तपत्रांची पोहोच वाढली.
• मालकी हक्कातील बदल: काही वृत्तपत्रांची मालकी स्वातंत्र्यसैनिकांकडून व्यावसायिक घराण्यांकडे गेली, ज्यामुळे त्यांच्या कार्यपद्धतीतही बदल झाले.

महाराष्ट्रातील साहित्य पत्रकारिता:

महाराष्ट्रात साहित्य पत्रकारितेची परंपरा खूप जुनी आणि समृद्ध आहे. स्वातंत्र्योत्तर काळात ती अधिकच विकसित झाली. या काळात साहित्य पत्रकारितेने मराठी साहित्याला नवी दिशा दिली, नवीन लेखकांना व्यासपीठ मिळवून दिले आणि साहित्य समीक्षेला महत्त्वाचे स्थान दिले.

• मुख्य कार्य:
  • नवीन साहित्यकृतींचा परिचय करून देणे.
  • पुस्तकांवर सखोल समीक्षा लिहिणे.
  • साहित्यिक प्रवाह, विचार आणि चर्चांना प्रोत्साहन देणे.
  • नवीन प्रतिभावंत लेखकांना संधी उपलब्ध करून देणे.
  • मराठी भाषा आणि संस्कृतीचे संवर्धन करणे.
• प्रमुख साहित्य नियतकालिके/मासिके:

  • मौज: श्री. पु. भागवत यांनी सुरू केलेले 'मौज' हे नियतकालिक अनेक दशके मराठी साहित्य विश्वाचे केंद्र राहिले. अनेक दिग्गज लेखकांनी यात लेखन केले.

  • सत्यकथा: पु. भा. भावे आणि नंतर श्री. पु. भागवत यांच्या संपादनाखाली निघालेले 'सत्यकथा' हे नियतकालिक नवसाहित्याचे प्रमुख व्यासपीठ होते. याने ग्रामीण साहित्य, दलित साहित्य आणि विविध प्रयोगांना वाव दिला.

  • अभिरुची: पु. ल. देशपांडे आणि ग. दि. माडगूळकर यांच्यासारख्या दिग्गजांनी ज्यातून लेखन केले, असे हे नियतकालिकही महत्त्वाचे होते.

  • किर्लोस्कर, मनोहर, स्त्री: ही मासिके केवळ साहित्यापुरती मर्यादित नसली तरी त्यांनी मोठ्या प्रमाणात साहित्यिक कथा, कविता आणि लेख प्रकाशित करून सामान्य वाचकांपर्यंत साहित्य पोहोचवले.

  • दीपावली, अमृत, इत्यादी: दिवाळी अंकांची परंपराही स्वातंत्र्यानंतर अधिक समृद्ध झाली, ज्यात अनेक उत्तमोत्तम साहित्यकृती प्रकाशित होऊ लागल्या.

• वृत्तपत्रांचे साहित्यिक पुरवण्या: प्रमुख वृत्तपत्रांनी त्यांच्या रविवारच्या आवृत्तीत किंवा स्वतंत्रपणे साहित्यिक पुरवण्या (उदा. 'लोकसत्ता'ची 'ललित रंग', 'महाराष्ट्र टाइम्स'ची 'रविवाट पुरवणी') सुरू केल्या, ज्यातून साहित्य समीक्षा, लेख आणि कथांना स्थान मिळाले.
• साहित्यिक चळवळींना पाठिंबा: दलित साहित्य, ग्रामीण साहित्य, स्त्रीवादी साहित्य यांसारख्या विविध साहित्यिक चळवळींना या पत्रकारितेने बळ दिले.

थोडक्यात, स्वातंत्र्योत्तर काळातील वृत्तपत्रे आणि साहित्य पत्रकारिता यांनी महाराष्ट्राच्या सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक जडणघडणीत अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

स्वातंत्र्यपूर्व काळात अनेक वृत्तपत्रांनी भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत महत्त्वाची भूमिका बजावली. या वृत्तपत्रांनी जनतेमध्ये राष्ट्रवादाची भावना जागृत केली, ब्रिटिश सरकारच्या धोरणांवर टीका केली आणि सामाजिक सुधारणांचा पुरस्कार केला. त्यापैकी काही प्रमुख वृत्तपत्रे खालीलप्रमाणे आहेत:

• दर्पण (Darpan): बाळशास्त्री जांभेकर यांनी 1832 मध्ये सुरू केलेले हे पहिले मराठी वृत्तपत्र होते. याला मराठी पत्रकारितेचे जनक मानले जाते.
• केसरी (Kesari): बाळ गंगाधर टिळक यांनी 1881 मध्ये सुरू केलेले हे मराठी वृत्तपत्र होते. 'केसरी' हे स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वाचे मुखपत्र बनले.
• मराठा (Mahratta): बाळ गंगाधर टिळक यांनीच 1881 मध्ये सुरू केलेले हे इंग्रजी वृत्तपत्र होते, जे केसरीसोबतच प्रकाशित होत असे.
• ज्ञानप्रकाश (Dnyan Prakash): 1840 मध्ये सुरू झालेले हे वृत्तपत्र सामाजिक सुधारणा आणि शिक्षणाचा प्रसार करत असे.
• इंदुप्रकाश (Indu Prakash): गोपाळ गणेश आगरकर आणि न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे यांच्याशी संबंधित असलेले हे वृत्तपत्र सामाजिक आणि राजकीय विचारांचे व्यासपीठ होते.
• प्रभाकर (Prabhakar): भाऊ महाजन यांनी 1841 मध्ये सुरू केलेले हे वृत्तपत्र 'शतपत्रां'साठी प्रसिद्ध होते, ज्यातून लोकहितवादी (गोपाळ हरी देशमुख) यांनी सामाजिक विचार मांडले.
• काळ (Kaal): शिवराम महादेव परांजपे यांनी सुरू केलेले हे वृत्तपत्र आपल्या ज्वलंत आणि जहाल विचारांसाठी ओळखले जात असे.
• अमृत बाजार पत्रिका (Amrita Bazar Patrika): शिशिर कुमार घोष आणि मोतीलाल घोष यांनी 1868 मध्ये सुरू केलेले हे वृत्तपत्र राष्ट्रीय चळवळीचे महत्त्वाचे माध्यम होते.
• द हिंदू (The Hindu): 1878 मध्ये जी. सुब्रमण्य अय्यंगार यांनी सुरू केलेले हे इंग्रजी वृत्तपत्र आजही प्रसिद्ध आहे.
• यंग इंडिया (Young India): महात्मा गांधी यांनी संपादन केलेले हे इंग्रजी साप्ताहिक त्यांच्या अहिंसक तत्त्वज्ञानाचा आणि स्वातंत्र्य चळवळीचा प्रसार करत असे.
• हरिजन (Harijan): महात्मा गांधी यांनी 1933 मध्ये सुरू केलेले हे वृत्तपत्र अस्पृश्यता निवारण आणि दलित उद्धारासाठी समर्पित होते.
• नॅशनल हेरॉल्ड (National Herald): जवाहरलाल नेहरू यांनी 1938 मध्ये सुरू केलेले हे वृत्तपत्र राष्ट्रीय विचारांचे प्रतीक होते.
• बॉम्बे क्रॉनिकल (Bombay Chronicle): फिरोजशाह मेहता यांनी 1910 मध्ये सुरू केलेले हे इंग्रजी वृत्तपत्र राष्ट्रवादाच्या प्रचारात अग्रेसर होते.

मानवी हक्कांची व्याख्या:

मानवी हक्क म्हणजे प्रत्येक व्यक्तीला माणूस म्हणून जन्माने मिळालेले मूलभूत हक्क. हे हक्क वंश, लिंग, राष्ट्रीयत्व, वांशिकता, भाषा, धर्म किंवा इतर कोणत्याही स्थितीची पर्वा न करता सर्व मानवांसाठी समान आणि उपजत असतात. ते सार्वत्रिक, अविच्छेद्य (अलिप्त न करता येणारे) आणि परस्परावलंबी असतात. मानवी हक्कांचा उद्देश प्रत्येक व्यक्तीचे सन्मान, समानता आणि स्वातंत्र्य सुनिश्चित करणे आहे.

या हक्कांमध्ये जगण्याचा अधिकार, स्वातंत्र्याचा अधिकार, गुलामगिरी आणि छळापासून मुक्तता, मत स्वातंत्र्याचा अधिकार, कामाचा अधिकार, शिक्षणाचा अधिकार आणि इतर अनेक गोष्टींचा समावेश होतो. हे हक्क प्रत्येक व्यक्तीच्या सर्वांगीण विकासासाठी आणि सन्मानपूर्वक जीवन जगण्यासाठी आवश्यक आहेत.

मानवी हक्कांसाठी समाजसुधारकांचे योगदान:

भारतामध्ये मानवी हक्कांच्या स्थापनेमध्ये आणि संरक्षणात अनेक समाजसुधारकांचे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे. त्यांनी समाजातील विविध स्तरांवरील असमानता, अन्याय आणि भेदभावा