गोपाळ बाबा वळंगकर हे एक महत्त्वाचे भारतीय समाजसुधारक होते, ज्यांनी १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात दलित (अस्पृश्य) समाजाच्या हक्कांसाठी आणि त्यांच्या उन्नतीसाठी महत्त्वपूर्ण कार्य केले.

• जन्म आणि प्रारंभिक जीवन: त्यांचा जन्म १८५० च्या दशकात रायगड जिल्ह्यातील महाडजवळील एका महार कुटुंबात झाला होता. त्यांनी ब्रिटिश सैन्यात (बॉम्बे नेटिव्ह इन्फंट्री) सेवा केली आणि १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात ते निवृत्त झाले. सैन्यदलातील अनुभवाने त्यांना समता आणि न्यायाची जाणीव दिली.
• जोतिराव फुले यांचा प्रभाव: महात्मा जोतिराव फुले यांच्या विचारांनी आणि कार्यामुळे ते खूप प्रभावित झाले. फुले यांच्या सत्यशोधक समाजाच्या तत्त्वांचा त्यांनी स्वीकार केला आणि दलित समाजाच्या उद्धारासाठी स्वतःला वाहून घेतले.
• सामाजिक कार्याची सुरुवात: गोपाळ बाबा वळंगकर यांना भारतातील दलित चळवळीचे आद्य प्रवर्तक मानले जाते. त्यांनी अस्पृश्यतेच्या विरोधात आवाज उठवला आणि दलित समाजाला त्यांचे मानवी हक्क मिळावेत यासाठी लढा दिला.
• लेखन कार्य: त्यांनी अनेक लेख आणि पुस्तके लिहिली. त्यांचे सर्वात महत्त्वाचे आणि गाजलेले पुस्तक म्हणजे "विटाळ विध्वंसक" (Vitthal Vidhwansak) जे १८८८ मध्ये प्रकाशित झाले. या पुस्तकात त्यांनी हिंदू धर्मातील जातीय भेदभावावर आणि अस्पृश्यतेवर तीव्र टीका केली. त्यांनी दलित समाजाच्या दुर्दशेचे आणि त्यांच्यावर होणाऱ्या अन्यायाचे वास्तववादी चित्रण केले.
• संघटना स्थापना: १८९० मध्ये त्यांनी 'अनार्य दोषपरिहारक मंडळ' (Society for the Removal of Grievances of the Non-Aryans) या संस्थेची स्थापना केली. या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी दलित समाजातील लोकांना संघटित केले आणि त्यांच्या समस्या ब्रिटिश सरकारपर्यंत पोहोचवल्या.
• मागण्या आणि संघर्ष: त्यांनी ब्रिटिश सरकारकडे दलित समाजातील लोकांना पोलीस आणि सैन्यात भरती करण्याची मागणी केली. तसेच, सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आणि राजकीय प्रतिनिधित्व मिळवण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. त्यांनी 'दिनबंधू' वृत्तपत्रातही लेख लिहिले आणि आपले विचार मांडले.
• वारसा: गोपाळ बाबा वळंगकर यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या दलित चळवळीसाठी एक मजबूत पाया रचला. त्यांच्या कार्यामुळे दलित समाजात जागृती निर्माण झाली आणि त्यांना त्यांचे हक्क मिळवण्यासाठी प्रेरणा मिळाली. त्यांना 'महार ऋषी' म्हणूनही ओळखले जाते.

थोडक्यात, गोपाळ बाबा वळंगकर हे एक दूरदृष्टीचे समाजसुधारक होते ज्यांनी आपल्या लेखनातून आणि कृतीतून जातीय भेदभावाविरुद्ध आवाज उठवला आणि दलित समाजाच्या न्याय व समानतेसाठी अविस्मरणीय योगदान दिले.