योगवासिष्ठ ग्रंथानुसार 'मन' ही एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि मूलभूत संकल्पना आहे. योगवासिष्ठमध्ये मनाचे स्वरूप, त्याची कार्यपद्धती आणि मोक्षाच्या मार्गातील त्याची भूमिका यावर सखोल विवेचन केले आहे. खालील प्रमुख मुद्देंद्वारे आपण योगवासिष्ठानुसार मनाची संकल्पना समजू शकतो:

• संकल्पांचे पुंजके: योगवासिष्ठाप्रमाणे, मन हे स्वतःमध्ये काही स्वतंत्र अस्तित्व नाही, तर ते केवळ 'संकल्पांचा' (इच्छा, विचार, धारणा) एक समूह आहे. ज्याप्रमाणे लाकडांचा समूह म्हणजेच जंगल, त्याचप्रमाणे संकल्पांचा समूह म्हणजेच मन. संकल्पांशिवाय मन अस्तित्वात नाही.
• मायामय स्वरूप: मन हे मायेमुळे निर्माण झालेले एक illusory (भ्रामक) रूप आहे. ते ब्रह्म किंवा आत्म्याहून भिन्न असे स्वतंत्र सत्त्व नाही. ज्याप्रमाणे स्वप्नात पाहिलेले जग सत्य वाटत असले तरी जागृत झाल्यावर ते मिथ्या ठरते, त्याचप्रमाणे मन आणि त्याने निर्माण केलेले जग हे केवळ एक आभास आहे.
• बंधनाचे कारण: मनच बंधनाचे (जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यांचे) मुख्य कारण आहे. मनातील इच्छा, वासना आणि संकल्प यामुळेच जीव सांसारिक मोहमायेत अडकतो आणि दुःख अनुभवतो. मन 'मी' आणि 'माझे' ही भावना निर्माण करते, ज्यामुळे अहंकार उत्पन्न होतो आणि जीव वास्तविक स्वरूपापासून दूर जातो.
• जगाची निर्मिती: योगवासिष्ठाच्या मते, मनच जगाची निर्मिती करते. जसे एखादा चित्रकार आपल्या मनातील संकल्पनेतून चित्र रंगवतो, त्याचप्रमाणे मन आपल्या संकल्पातून हे जग आणि त्यातील सर्व वस्तूंची निर्मिती करते. मनाची शुद्धी झाली की जग शुद्ध वाटते आणि मनाचे अस्तित्व मिटले की जगही विलीन होते.
• मुक्तीचा मार्ग: मनच बंधनाचे कारण असले तरी तेच मुक्तीचे साधनही आहे. जेव्हा मन संकल्पांचा त्याग करते, वासनांपासून विरक्त होते आणि आत्मस्वरूपात लीन होते, तेव्हा ते शांत होते. या स्थितीत मनाचा लय होतो आणि जीव मोक्षाचा अनुभव घेतो. मनाला शांत करणे किंवा त्याचा 'अभाव' करणे (मनोलय) हाच मोक्षाचा मार्ग आहे.
• वासनांचे मूळ: मन हे वासनांचे (आदल्या जन्मींच्या संस्कारांचे) भांडार आहे. या वासनांमुळेच मन नवीन संकल्प करते आणि पुन्हा नवीन कर्मबंधनात अडकते. वासनांचा क्षय झाल्याखेरीज मनाचा निरोध शक्य नाही.
• 'अमनस्क' अवस्था: योगवासिष्ठ 'अमनस्क' अवस्थेवर (ज्या अवस्थेत मन पूर्णपणे शांत झालेले असते आणि कोणताही संकल्प उरत नाही) जोर देते. हीच आत्मज्ञान आणि मोक्षाची अवस्था आहे. या अवस्थेत मन पूर्णतः विलय पावते आणि केवळ शुद्ध चैतन्य शिल्लक राहते.

थोडक्यात, योगवासिष्ठानुसार मन हे संकल्पांनी बनलेले एक आभासी स्वरूप आहे, जे बंधनाचे कारण असले तरी योग्य साधनेने ते मुक्तीचे द्वार देखील उघडते. मनाच्या संकल्पांचा त्याग करणे आणि त्याला आत्मस्वरूपात विलीन करणे हेच योगवासिष्ठाचे मुख्य शिक्षण आहे.