गट संदर्भात समुदाय संघटन कार्याची व्याप्ती (Scope of Community Organization in the context of groups) ही खूप विस्तृत असून, तिचा मुख्य उद्देश विशिष्ट गटांना किंवा समुदायांना एकत्र आणून त्यांच्या सामूहिक गरजा पूर्ण करणे, समस्या सोडवणे आणि त्यांना सक्षम बनवणे हा असतो.

समुदाय संघटन (Community Organization) म्हणजे विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रातील लोक, समान समस्या असलेले लोक किंवा समान हितसंबंध असलेले लोक यांना एकत्र आणून, त्यांच्या क्षमता आणि संसाधनांचा वापर करून त्यांचे जीवनमान सुधारणे आणि सामूहिक उद्दिष्टे साध्य करणे होय.

गटांच्या संदर्भात समुदाय संघटन कार्याची व्याप्ती खालीलप्रमाणे स्पष्ट करता येईल:

• गटांची ओळख आणि स्थापना (Identification and Formation of Groups):
  • समान समस्या, गरजा किंवा उद्दिष्टे असलेल्या व्यक्तींना एकत्र आणणे. उदा. महिला बचत गट, शेतकरी गट, तरुण मंडळे, विशिष्ट वस्तीमधील रहिवाशांचे गट.
  • गटाची रचना, सदस्य संख्या आणि त्यांचे उद्दिष्ट निश्चित करणे.
• गरजा आणि समस्यांचे मूल्यांकन (Needs and Problem Assessment):
  • गटासमोरील प्रमुख समस्या (उदा. दारिद्र्य, निरक्षरता, आरोग्य समस्या, पायाभूत सुविधांचा अभाव) ओळखणे.
  • या समस्यांवर गटाचा दृष्टीकोन आणि अपेक्षित उपाययोजना समजून घेणे.
• सामुहिक कृतीसाठी एकत्र आणणे (Mobilization for Collective Action):
  • गटातील सदस्यांना त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी एकत्र येण्यास प्रवृत्त करणे.
  • सामुहिक बैठका, चर्चासत्रे आणि कार्यशाळा आयोजित करणे.
• नेतृत्व विकास (Leadership Development):
  • गटातून स्थानिक आणि सक्षम नेतृत्वाला प्रोत्साहन देणे आणि त्यांना प्रशिक्षित करणे.
  • निर्णय घेण्याची आणि गट सदस्यांना मार्गदर्शन करण्याची क्षमता विकसित करणे.
• क्षमता बांधणी आणि प्रशिक्षण (Capacity Building and Training):
  • गटातील सदस्यांना आवश्यक कौशल्ये (उदा. प्रकल्प नियोजन, आर्थिक व्यवस्थापन, संवाद कौशल्ये) शिकवणे.
  • शासकीय योजना, कायदे आणि हक्कांविषयी माहिती देणे.
• संसाधनांची जुळवाजुळव (Resource Mobilization):
  • समस्या सोडवण्यासाठी आवश्यक असलेले मनुष्यबळ, आर्थिक निधी आणि भौतिक संसाधने एकत्र करणे.
  • शासकीय विभाग, बिगर-सरकारी संस्था (NGOs) आणि इतर मदत करणाऱ्या संस्थांशी संपर्क साधणे.
• योजना आणि कार्यक्रमांची अंमलबजावणी (Implementation of Plans and Programs):
  • नियोजित कार्यक्रम आणि प्रकल्पांची गटाच्या माध्यमातून अंमलबजावणी करणे.
  • उदाहरणार्थ, आरोग्य शिबिरे आयोजित करणे, लघुउद्योग सुरू करणे, स्वच्छता अभियान चालवणे.
• वकिली आणि जनसंपर्क (Advocacy and Liaison):
  • गटाच्या गरजा आणि मागण्या प्रशासनासमोर किंवा संबंधित धोरणकर्त्यांसमोर मांडणे.
  • शासकीय अधिकारी, स्थानिक स्वराज्य संस्था आणि इतर हितसंबंधीयांशी संबंध प्रस्थापित करणे.
• संघर्ष निराकरण (Conflict Resolution):
  • गटांतर्गत किंवा गट आणि इतर घटकांमध्ये निर्माण झालेले वाद आणि संघर्ष सोडवण्यासाठी मध्यस्थी करणे.
• मूल्यमापन आणि पाठपुरावा (Monitoring and Evaluation):
  • केलेल्या कामाचे नियमितपणे मूल्यमापन करणे आणि अपेक्षित उद्दिष्टे साध्य झाली आहेत की नाही हे पाहणे.
  • पुढील सुधारणांसाठी अभिप्राय (feedback) गोळा करणे.
• स्वावलंबन आणि शाश्वत विकास (Self-reliance and Sustainable Development):
  • गटांना बाहेरच्या मदतीवर अवलंबून न राहता स्वतःच्या पायावर उभे राहण्यास मदत करणे.
  • दीर्घकाळ टिकणारे उपाय आणि विकासात्मक बदल घडवून आणणे.

थोडक्यात, गट संदर्भात समुदाय संघटन हे गटांना संघटित करून, त्यांना सक्षम बनवून, त्यांच्या समस्यांवर सामूहिक उपाय शोधून त्यांचे जीवनमान उंचावण्यासाठी प्रयत्न करते. ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया असून ती गटांच्या सक्षमीकरणासाठी आणि सामाजिक विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.