संघटन

गट संदर्भात समुदाय संघटन कार्याची व्याप्ती (Scope of Community Organization in the context of groups) ही खूप विस्तृत असून, तिचा मुख्य उद्देश विशिष्ट गटांना किंवा समुदायांना एकत्र आणून त्यांच्या सामूहिक गरजा पूर्ण करणे, समस्या सोडवणे आणि त्यांना सक्षम बनवणे हा असतो.

समुदाय संघटन (Community Organization) म्हणजे विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रातील लोक, समान समस्या असलेले लोक किंवा समान हितसंबंध असलेले लोक यांना एकत्र आणून, त्यांच्या क्षमता आणि संसाधनांचा वापर करून त्यांचे जीवनमान सुधारणे आणि सामूहिक उद्दिष्टे साध्य करणे होय.

गटांच्या संदर्भात समुदाय संघटन कार्याची व्याप्ती खालीलप्रमाणे स्पष्ट करता येईल:

• गटांची ओळख आणि स्थापना (Identification and Formation of Groups):
  • समान समस्या, गरजा किंवा उद्दिष्टे असलेल्या व्यक्तींना एकत्र आणणे. उदा. महिला बचत गट, शेतकरी गट, तरुण मंडळे, विशिष्ट वस्तीमधील रहिवाशांचे गट.
  • गटाची रचना, सदस्य संख्या आणि त्यांचे उद्दिष्ट निश्चित करणे.
• गरजा आणि समस्यांचे मूल्यांकन (Needs and Problem Assessment):
  • गटासमोरील प्रमुख समस्या (उदा. दारिद्र्य, निरक्षरता, आरोग्य समस्या, पायाभूत सुविधांचा अभाव) ओळखणे.
  • या समस्यांवर गटाचा दृष्टीकोन आणि अपेक्षित उपाययोजना समजून घेणे.
• सामुहिक कृतीसाठी एकत्र आणणे (Mobilization for Collective Action):
  • गटातील सदस्यांना त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी एकत्र येण्यास प्रवृत्त करणे.
  • सामुहिक बैठका, चर्चासत्रे आणि कार्यशाळा आयोजित करणे.
• नेतृत्व विकास (Leadership Development):
  • गटातून स्थानिक आणि सक्षम नेतृत्वाला प्रोत्साहन देणे आणि त्यांना प्रशिक्षित करणे.
  • निर्णय घेण्याची आणि गट सदस्यांना मार्गदर्शन करण्याची क्षमता विकसित करणे.
• क्षमता बांधणी आणि प्रशिक्षण (Capacity Building and Training):
  • गटातील सदस्यांना आवश्यक कौशल्ये (उदा. प्रकल्प नियोजन, आर्थिक व्यवस्थापन, संवाद कौशल्ये) शिकवणे.
  • शासकीय योजना, कायदे आणि हक्कांविषयी माहिती देणे.
• संसाधनांची जुळवाजुळव (Resource Mobilization):
  • समस्या सोडवण्यासाठी आवश्यक असलेले मनुष्यबळ, आर्थिक निधी आणि भौतिक संसाधने एकत्र करणे.
  • शासकीय विभाग, बिगर-सरकारी संस्था (NGOs) आणि इतर मदत करणाऱ्या संस्थांशी संपर्क साधणे.
• योजना आणि कार्यक्रमांची अंमलबजावणी (Implementation of Plans and Programs):
  • नियोजित कार्यक्रम आणि प्रकल्पांची गटाच्या माध्यमातून अंमलबजावणी करणे.
  • उदाहरणार्थ, आरोग्य शिबिरे आयोजित करणे, लघुउद्योग सुरू करणे, स्वच्छता अभियान चालवणे.
• वकिली आणि जनसंपर्क (Advocacy and Liaison):
  • गटाच्या गरजा आणि मागण्या प्रशासनासमोर किंवा संबंधित धोरणकर्त्यांसमोर मांडणे.
  • शासकीय अधिकारी, स्थानिक स्वराज्य संस्था आणि इतर हितसंबंधीयांशी संबंध प्रस्थापित करणे.
• संघर्ष निराकरण (Conflict Resolution):
  • गटांतर्गत किंवा गट आणि इतर घटकांमध्ये निर्माण झालेले वाद आणि संघर्ष सोडवण्यासाठी मध्यस्थी करणे.
• मूल्यमापन आणि पाठपुरावा (Monitoring and Evaluation):
  • केलेल्या कामाचे नियमितपणे मूल्यमापन करणे आणि अपेक्षित उद्दिष्टे साध्य झाली आहेत की नाही हे पाहणे.
  • पुढील सुधारणांसाठी अभिप्राय (feedback) गोळा करणे.
• स्वावलंबन आणि शाश्वत विकास (Self-reliance and Sustainable Development):
  • गटांना बाहेरच्या मदतीवर अवलंबून न राहता स्वतःच्या पायावर उभे राहण्यास मदत करणे.
  • दीर्घकाळ टिकणारे उपाय आणि विकासात्मक बदल घडवून आणणे.

थोडक्यात, गट संदर्भात समुदाय संघटन हे गटांना संघटित करून, त्यांना सक्षम बनवून, त्यांच्या समस्यांवर सामूहिक उपाय शोधून त्यांचे जीवनमान उंचावण्यासाठी प्रयत्न करते. ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया असून ती गटांच्या सक्षमीकरणासाठी आणि सामाजिक विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.

समुदायाच्या संघटनेचे स्वरूप हे मुख्यतः विशिष्ट उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी, सामान्य गरजा पूर्ण करण्यासाठी किंवा समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी एखाद्या भौगोलिक किंवा समान हितसंबंध असलेल्या समुदायातील लोकांचे एकत्र येणे आणि सामूहिक प्रयत्न करणे असे असते.

समुदाय संघटनेची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

• सामुदायिक उद्दिष्टे: संघटनेचा मूळ आधार म्हणजे समुदायाच्या गरजा आणि आकांक्षांवर आधारित समान ध्येये आणि उद्दिष्टे ठरवणे.
• लोकसहभाग: निर्णय प्रक्रिया, नियोजन आणि अंमलबजावणीमध्ये समुदायातील जास्तीत जास्त सदस्यांचा सक्रिय सहभाग असतो. यामुळे लोकांमध्ये मालकीची भावना (ownership) निर्माण होते.
• नेतृत्व विकास: स्थानिक पातळीवर सक्षम नेते ओळखणे, त्यांना प्रशिक्षण देणे आणि त्यांच्या माध्यमातून संघटनेचे कार्य पुढे नेणे हे महत्त्वाचे असते.
• संसाधनांची जुळवाजुळव: समुदायामध्ये उपलब्ध असलेली मानवी संसाधने (उदा. स्वयंसेवक, कौशल्ये), भौतिक संसाधने आणि आर्थिक संसाधने एकत्र आणून त्यांचा योग्य वापर करणे.
• क्षमता निर्माण (Capacity Building): समुदायाच्या सदस्यांना त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी आणि त्यांच्या जीवनात सुधारणा घडवण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये, ज्ञान आणि साधने प्रदान करणे.
• सामूहिक कृती: वैयक्तिक प्रयत्नांऐवजी एकत्र येऊन कृती कार्यक्रम राबवणे, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर बदल घडवणे शक्य होते.
• समानता आणि न्याय: समाजातील सर्व घटकांना समान संधी मिळाव्यात आणि त्यांच्या गरजा पूर्ण केल्या जाव्यात याची खात्री करणे. वंचित घटकांना मुख्य प्रवाहात आणण्याचा प्रयत्न करणे.
• स्वयं-निर्भरता: बाहेरच्या मदतीवर पूर्णपणे अवलंबून न राहता, समुदायाला स्वतःच्या समस्या सोडवण्यासाठी सक्षम बनवणे आणि दीर्घकाळ टिकणारे उपाय शोधण्यास मदत करणे.
• सामाजिक बदल घडवणे: समुदायाच्या हितासाठी धोरणात्मक बदल घडवण्यासाठी वकिली करणे आणि सामाजिक न्यायासाठी लढा देणे.
• नेटवर्किंग आणि सहकार्य: इतर संघटना, सरकारी संस्था आणि स्वयंसेवी संस्थांसोबत संबंध प्रस्थापित करणे आणि सहकार्य करणे.

थोडक्यात, समुदाय संघटना म्हणजे लोकांना एकत्र आणून त्यांना सक्षम करणे, जेणेकरून ते स्वतःच्या समस्या सोडवण्यासाठी आणि त्यांच्या समुदायाचा विकास करण्यासाठी एकत्रितपणे काम करू शकतील.

              सामाजिक क्षेत्रात वावरताना मानापमान,राग,लोभ,आरोप,प्रत्यारोपहोणारच,वैचारिक मतभेद तर अपरिहार्य परंतु अनेक अडचणींना तोंड देऊन जे काही टिकून राहते ते म्हणजे संघटना.त्यामुळे संघटित रहा… संघर्ष करा…विकास घडवा…!!!आपलाही आणि समाजाचाही.

            राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांनी ग्रामगीता या ग्रंथात दोन ओळीत संघटनेचे महत्व व्यापकतेने विषद केले आहे.ते म्हणतात….

“हत्तीस आवरी गवती दोर !

मुंग्याही सर्पास करती जर्जर !!

रानकुत्रे संघटोनी हुशार !

व्याघ्रसिंहासी फाडती !!

यावरुन मानवाच्या जीवनात संघटनेचे महत्त्व किती मोठे आहे हे आपण समजू शकतो.असे म्हणतात की,मनुष्य हा समाजशील प्राणी आहे.समाजात (समूह) राहूनच मानवाचा सर्वांगीण विकास होत असतो.त्याच्या व्यक्तीमत्वाला विविध कंगोरे फुटून त्याचे व्यक्तिमत्त्व बहरत असते.जो माणूस समाजशील नसतो तो कितीही बुद्धिवान आणि श्रीमंत असला तरी एका विशिष्ट मर्यादेच्या पलिकडे जाऊन समाजाला त्याचा काहीही उपयोग होत नाही.म्हणूनच प्रत्येकाच्या समाज जीवनात संघटनेचे अनन्यसाधारण असे महत्व आहे.

‘ऐक्य हेच बळ’ हे व्यवस्थापनाचे एक महत्त्वाचे तत्त्व आहे. हे तत्त्व सांगते की संस्थेतील कर्मचाऱ्यांमध्ये एकजूट,team spirit आणि समरसता असणे आवश्यक आहे. या तत्त्वामुळे संस्थेमध्ये सकारात्मक वातावरण तयार होते आणिTeam work सुधारते.

‘ऐक्य हेच बळ’ या तत्त्वाशी संबंधित व्यवस्थापनाची काही तत्त्वे खालीलप्रमाणे आहेत:

• संघ भावना (Team Spirit): कर्मचाऱ्यांमध्ये ‘आम्ही’ ही भावना असणे आवश्यक आहे.
• सहकार्य (Cooperation): एकमेकांना मदत करण्याची तयारी असावी.
• संवाद (Communication): कर्मचाऱ्यांमध्ये नियमित आणि स्पष्ट संवाद असणे आवश्यक आहे.
• सामंजस्य (Harmony): संस्थेमध्ये मतभेद कमी असावेत.
• विश्वास (Trust): एकमेकांवर विश्वास असणे आवश्यक आहे.

या तत्त्वांचे पालन केल्याने संस्थेची कार्यक्षमता वाढते आणि ध्येय साध्य करणे सोपे होते.

उत्तर: होय, व्यवस्थापनाने बनवलेल्या योजनांची अंमलबजावणी करण्यासाठी संघटन हे एक महत्त्वाचे कार्य आहे.

स्पष्टीकरण:

थोडक्यात, संघटन हे व्यवस्थापनाच्या योजनांना मूर्त रूप देते आणि त्यांची यशस्वी अंमलबजावणी सुनिश्चित करते.

तुमच्या प्रश्नाचा अर्थ मला पूर्णपणे स्पष्ट होत नाही आहे. 'धन्यवाद एम म्हणजे संघटन करणे या कार्यात यम म्हणजे काय?' ह्या वाक्याचा संदर्भ आणि 'यम' म्हणजे काय हे निश्चितपणे समजल्याशिवाय मी तुम्हाला अचूक उत्तर देऊ शकत नाही.

तरीही, मी काही शक्यतांवर विचार करून काही संभाव्य उत्तरे देण्याचा प्रयत्न करतो:

1. यम (Yama): हिंदू धर्मात, यम हे मृत्यूचे देवता आहे. जर तुमचा प्रश्न संघटनातील (organization) अडचणी किंवा धोक्यांशी संबंधित असेल, तर 'यम' हे रूपक म्हणून वापरले जाऊ शकते.
2. यम (साधना): पातंजली योगसूत्रानुसार, यम म्हणजे सामाजिक नियमांचे पालन करणे. अहिंसा, सत्य, अस्तेय (चोरी न करणे), ब्रह्मचर्य, आणि अपरिग्रह (lobh n karane) यांचा यमामध्ये समावेश होतो. संघटनात्मक कार्यात, यमाचे पालन करणे म्हणजे नीतिमत्तेने आणि प्रामाणिकपणे काम करणे.
3. संक्षिप्त रूप: 'यम' हे एखाद्या संस्थेचे किंवा व्यक्तीचे लघुरूप (abbreviation) असू शकते.

कृपया तुमचा प्रश्न अधिक स्पष्ट करा जेणेकरून मी तुम्हाला योग्य आणि अचूक माहिती देऊ शकेन.

सहकार (Sahakar) विषयातील संघटन (Sanghatan) :