हिंदू धर्मामध्ये 'मानवाधिकार' या शब्दाची आधुनिक व्याख्या नसली तरी, मानवी जीवनाची प्रतिष्ठा, समानता आणि कल्याणासाठी मूलभूत तत्त्वे व मूल्ये त्याच्या गाभ्यामध्ये खोलवर रुजलेली आहेत. ही तत्त्वे विविध धर्मग्रंथांमध्ये, नैतिक नियमांमध्ये आणि तात्त्विक विचारांमध्ये सापडतात.

हिंदू धर्मातील मानवाधिकार संबंधित प्रमुख दृष्टिकोन:

1. वसुधैव कुटुंबकम् (Vasudhaiva Kutumbakam):

   हे एक महत्त्वाचे तत्त्व आहे, ज्याचा अर्थ 'संपूर्ण जग एक कुटुंब आहे'. हे तत्त्व सर्व मानवांच्या समानतेवर आणि परस्पर सन्मानावर भर देते, ज्यात वंश, धर्म, लिंग किंवा राष्ट्रीयत्व यावर आधारित कोणताही भेदभाव मान्य नाही. यामुळे सर्व लोकांबद्दल बंधुत्व आणि सहानुभूतीची भावना वाढते.

2. सर्व भूत हितम् (Sarva Bhuta Hitam):

   याचा अर्थ 'सर्व जीवांचे कल्याण'. हिंदू धर्म केवळ मानवांच्याच नव्हे तर सर्व सजीव प्राण्यांच्या कल्याणावर भर देतो. यामुळे जीवनाचा आदर करणे, अहिंसा (अहिंसा) आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करणे ही नैसर्गिकरित्या मानवी जबाबदारी बनते.

3. अहिंसा (Ahimsa):

   महात्मा गांधींनी लोकप्रिय केलेले हे तत्त्व हिंदू धर्माचा आधारस्तंभ आहे. अहिंसा म्हणजे वाणीने, कृतीने किंवा विचाराने कोणत्याही जीवाला इजा न पोहोचवणे. हे तत्त्व प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनाच्या अधिकाराचे आणि शारीरिक अखंडतेचे संरक्षण करते.

4. आत्म्याचा सार्वत्रिकपणा (Universality of Atman):

   हिंदू तत्त्वज्ञानानुसार, प्रत्येक व्यक्तीमध्ये 'आत्मा' (आत्मा) असतो, जो 'ब्रह्म' (परम वास्तविकता) चाच एक भाग आहे. याचा अर्थ सर्व मानव आध्यात्मिक दृष्ट्या समान आहेत आणि प्रत्येकामध्ये ईश्वरी अंश आहे. ही धारणा प्रत्येक व्यक्तीच्या अंगभूत प्रतिष्ठेला आणि मूल्याला प्रोत्साहन देते.

5. धर्माची संकल्पना (Concept of Dharma):

   धर्म म्हणजे केवळ 'धर्म' नव्हे, तर 'योग्य आचरण', 'कर्तव्य' आणि 'न्याय' यासारख्या व्यापक संकल्पनांचा समावेश आहे. धर्माचे पालन करणे म्हणजे व्यक्तीने आपले सामाजिक आणि नैतिक कर्तव्ये पार पाडणे, जेणेकरून समाजात न्याय आणि सुसंवाद राखला जाईल. यात दुर्बळ आणि वंचित लोकांचे संरक्षण करणे देखील समाविष्ट आहे.

6. न्याय आणि समानता (Justice and Equality):

   हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये न्यायपूर्ण समाजाची संकल्पना वारंवार मांडली जाते. राज्याचे (शासनकर्त्यांचे) कर्तव्य आहे की त्यांनी आपल्या प्रजेचे संरक्षण करावे आणि त्यांना न्याय मिळवून द्यावा. 'रामायण' आणि 'महाभारत' यांसारख्या महाकाव्यांमध्ये न्याय आणि अन्यायाच्या संघर्षाचे चित्रण आहे, ज्यात न्यायाच्या विजयावर भर दिला जातो.

7. कर्म आणि मोक्ष (Karma and Moksha):

   कर्म सिद्धांतानुसार, प्रत्येक व्यक्ती आपल्या कृतींसाठी जबाबदार आहे. चांगल्या कर्मांमुळे चांगले परिणाम मिळतात, तर वाईट कर्मांमुळे वाईट परिणाम. हा सिद्धांत नैतिक आचरणाला प्रोत्साहन देतो आणि लोकांना इतरांच्या हक्कांचा आदर करण्यास उद्युक्त करतो. मोक्ष (मुक्ती) हे अंतिम ध्येय मानले जाते, जे मानवाला सर्व प्रकारच्या बंधनांपासून आणि दुःखातून स्वातंत्र्य देते.

ऐतिहासिक संदर्भ आणि आधुनिक दृष्टिकोन:

हे मान्य करणे आवश्यक आहे की, हिंदू समाजात ऐतिहासिकदृष्ट्या काही सामाजिक रचना (जसे की वर्णव्यवस्था) अस्तित्वात होत्या, ज्या आधुनिक मानवाधिकार तत्त्वांच्या विरोधात होत्या. तथापि, अनेक हिंदू धर्मसुधारकांनी आणि विचारवंतांनी या भेदभावाला विरोध केला आहे आणि हिंदू धर्माच्या मूलभूत तत्त्वांच्या आधारे समानता आणि सामाजिक न्यायाची वकिली केली आहे.

आजही, अनेक आधुनिक हिंदू संघटना आणि विचारवंत जागतिक मानवाधिकार चळवळीला सक्रियपणे पाठिंबा देतात, कारण त्यांना असे वाटते की त्यांचे मूळ हिंदू धर्माच्या सार्वत्रिक मूल्यांमध्ये आहे.

थोडक्यात, हिंदू धर्म आधुनिक मानवाधिकार संकल्पनेसारखा औपचारिक 'अधिकार' जाहीर करत नसला तरी, त्याची मूलभूत शिकवण मानवी प्रतिष्ठा, समानता, अहिंसा आणि सर्व जीवांच्या कल्याणावर आधारित आहे, जी मानवाधिकार तत्त्वांचा सखोल आधार प्रदान करते.