धर्म आणि समाज सुधारणा चळवळी आणि भारतीय राष्ट्रवादाचा उदय यांचा खूप जवळचा संबंध आहे. या चळवळींनी भारतीयांना त्यांच्या समाजातील अन्यायकारक रूढी आणि परंपरांविरुद्ध लढण्यासाठी एकत्र आणले.

या संबंधाचे स्पष्टीकरण खालीलप्रमाणे आहे:

1. सामाजिक सुधारणा: धर्म आणि समाज सुधारणा चळवळींनी जातीभेद, अस्पृश्यता, बालविवाह आणि सती यांसारख्या सामाजिक समस्यांवर आवाज उचलला.
2. धार्मिक सुधारणा: या चळवळींनी मूर्तिपूजा, कर्मकांड आणि अंधश्रद्धा यांसारख्या धार्मिक प्रथांवर टीका केली.
3. शैक्षणिक सुधारणा: या चळवळींनी शिक्षण सर्वांसाठी महत्त्वाचे आहे यावर भर दिला.
4. राजकीय जागृती: या चळवळींनी भारतीयांना त्यांच्या राजकीय हक्कांसाठी लढण्यासाठी प्रेरित केले.

या चळवळींमुळे लोकांमध्ये आत्मविश्वास वाढला आणि त्यांनी देशासाठी काहीतरी करण्याची प्रेरणा मिळाली. यामुळे भारतीय राष्ट्रवादाला चालना मिळाली.

उदाहरणार्थ:

• ब्रह्म समाज: या संस्थेने एकेश्वरवादाचा प्रसार केला आणि मूर्तिपूजेला विरोध केला.
• आर्य समाज: या संस्थेने 'वेदांकडे परत चला' असा नारा दिला आणि शिक्षण आणि सामाजिक सुधारणांवर लक्ष केंद्रित केले.
• प्रार्थना समाज: या संस्थेने जातीभेद आणि अस्पृश्यता यांविरुद्ध लढा दिला.
• रामकृष्ण मिशन: या संस्थेने शिक्षण, आरोग्यसेवा आणि ग्रामीण विकास यांसारख्या कार्यांवर लक्ष केंद्रित केले.

या सर्व चळवळींनी भारतीय राष्ट्रवादाच्या विकासात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.