बिरसा मुंडा चळवळ ही 19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात छोटा नागपूर (सध्याचे झारखंड) येथे बिरसा मुंडा यांच्या नेतृत्वाखाली सुरू झालेली एक आदिवासी चळवळ होती.

चळवळीची कारणे:

• ब्रिटिश राजवटीने आदिवासींच्या पारंपरिक जमिनीवर केलेले अतिक्रमण.
• जमीनदारी आणि सावकारीमुळे आदिवासींचे शोषण.
• मिशनऱ्यांकडून आदिवासी संस्कृतीचे केलेले ख्रिस्तीकरण.
• आदिवासींच्या वन हक्कांवर घातलेले निर्बंध.

चळवळीचे स्वरूप:

• सुरुवातीला ही चळवळ धार्मिक स्वरूपाची होती. बिरसा मुंडा यांनी एकेश्वरवादाचा उपदेश केला आणि आदिवासी रूढी, परंपरांमध्ये सुधारणा करण्याचा प्रयत्न केला.
• नंतर या चळवळीने राजकीय स्वरूप धारण केले आणि ब्रिटिशांना तसेच जमीनदारांना विरोध करण्यास सुरुवात केली.
• बिरसा मुंडा यांनी 'उलगुलान' (महान विद्रोह) पुकारला आणि आदिवासींना एकत्र करून ब्रिटिशांविरुद्ध संघर्ष केला.

चळवळीचे परिणाम:

• ब्रिटिश सरकारने आदिवासींच्या समस्यांकडे लक्ष देण्यास सुरुवात केली.
• 1908 मध्ये छोटा नागपूर टेनन्सी ॲक्ट (Chota Nagpur Tenancy Act) मंजूर करण्यात आला, ज्यामुळे आदिवासींच्या जमिनीचे संरक्षण झाले.
• या चळवळीमुळे आदिवासींमध्ये राजकीय जागृती निर्माण झाली आणि त्यांनी आपल्या हक्कांसाठी संघर्ष करण्यास प्रेरणा मिळाली.

बिरसा मुंडा:

बिरसा मुंडा यांचा जन्म 15 नोव्हेंबर 1875 रोजी झाला होता. ते एक आदिवासी नेते आणि लोकनायक होते. त्यांनी आदिवासी समाजाच्या हक्कांसाठी संघर्ष केला आणि 'भगवान बिरसा मुंडा' म्हणून ते ओळखले जातात.