रशियन राज्यक्रांती (1917) ही विसाव्या शतकातील एक अत्यंत महत्त्वाची ऐतिहासिक घटना होती, ज्याने रशिया आणि जगाच्या इतिहासाला कलाटणी दिली. या क्रांतीमुळे रशियातील झारशाहीचा अंत झाला आणि जगातील पहिले समाजवादी राष्ट्र स्थापन झाले.

राज्यक्रांतीची प्रमुख कारणे:

• झारची निरंकुश सत्ता: झार निकोलस दुसरा याची जुलमी आणि निरंकुश राजवट होती. तो लोकांच्या गरजांकडे दुर्लक्ष करत होता.
• सामाजिक आणि आर्थिक विषमता: रशियामध्ये जमीनदार, कुलीन वर्ग आणि सामान्य शेतकरी व कामगार यांच्यात मोठी आर्थिक व सामाजिक दरी होती. बहुसंख्य शेतकरी दारिद्र्यात जगत होते.
• औद्योगिक कामगारांचे शोषण: औद्योगिकीकरणामुळे शहरांमध्ये कामगार वर्ग वाढला, पण त्यांना कमी वेतन, वाईट कामाची परिस्थिती आणि मूलभूत सुविधांचा अभाव यामुळे त्यांचे शोषण होत होते.
• पहिल्या महायुद्धातील सहभाग: पहिल्या महायुद्धात रशियाला मोठ्या पराभवाचा सामना करावा लागला. सैनिक आणि सामान्य नागरिकांना अन्न आणि संसाधनांची तीव्र टंचाई जाणवू लागली, ज्यामुळे असंतोष वाढला.
• क्रांतिकारक विचारसरणी: व्लादिमीर लेनिन आणि लिओन ट्रॉट्स्की यांच्यासारख्या नेत्यांच्या नेतृत्वाखालील मार्क्सवादी आणि बोल्शेविक विचारसरणीने कामगारांना व शेतकऱ्यांना एकत्र आणले.

क्रांतीचे प्रमुख टप्पे:

• फेब्रुवारी क्रांती (मार्च 1917):
  • पेत्रोग्राड (सध्याचे सेंट पीटर्सबर्ग) येथे कामगारांनी, विशेषतः महिला कामगारांनी, अन्नटंचाई आणि युद्धविरोधात निदर्शने सुरू केली.
  • सैन्याने देखील निदर्शकांना पाठिंबा दिला, ज्यामुळे झार निकोलस II ला पदत्याग करण्यास भाग पाडले गेले.
  • परिणामी, रशियामध्ये तात्पुरते सरकार (Provisional Government) स्थापन झाले.
• ऑक्टोबर क्रांती (नोव्हेंबर 1917):
  • तात्पुरत्या सरकारला जनतेचा पूर्ण पाठिंबा मिळाला नाही, कारण त्यांनी युद्धातील रशियाचा सहभाग सुरूच ठेवला आणि भूमी सुधारणा केली नाही.
  • व्लादिमीर लेनिनच्या नेतृत्वाखालील बोल्शेविक पक्षाने "शांती, भूमी आणि भाकरी" (Peace, Land, and Bread) या घोषणा देत मोठ्या प्रमाणावर पाठिंबा मिळवला.
  • ऑक्टोबर/नोव्हेंबरमध्ये, बोल्शेविक क्रांतिकारकांनी पेत्रोग्राडमधील महत्त्वाच्या सरकारी इमारतींवर ताबा मिळवला आणि तात्पुरते सरकार उलथून टाकले.
  • लेनिनच्या नेतृत्वाखाली नवीन सोव्हिएत सरकार स्थापन झाले.

परिणाम:

• रशियामध्ये साम्यवादी (कम्युनिस्ट) राजवट स्थापन झाली.
• पुढील काही वर्षांत रशियन गृहयुद्ध (1918-1922) झाले, ज्यात बोल्शेविक 'रेड आर्मी' आणि त्यांचे विरोधक 'व्हाईट आर्मी' यांच्यात संघर्ष झाला.
• 1922 मध्ये, सोव्हिएत युनियनची (Union of Soviet Socialist Republics - USSR) स्थापना झाली.
• या क्रांतीचा जगातील इतर देशांवर मोठा प्रभाव पडला, ज्यामुळे अनेक ठिकाणी साम्यवादी चळवळींना प्रोत्साहन मिळाले आणि शीतयुद्धाचा पाया रचला गेला.

स्रोत: ब्रिटानिका - रशियन क्रांती