इंग्लंडमधील औद्योगिक क्रांतीची वाटचाल

इंग्लंडमध्ये औद्योगिक क्रांतीचा प्रारंभ इ.स. १७५० च्या आसपास झाला आणि इ.स. १८५० पर्यंत तो सुरू होता. या काळात इंग्लंडमधील उत्पादन पद्धतीत आणि समाजात मोठे बदल घडून आले.

औद्योगिक क्रांती होण्यासाठी अनेक घटकांचा योगदान होता. त्यापैकी काही प्रमुख घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

प्राकृतिक संसाधने: इंग्लंडमध्ये लोखंड, कोळसा आणि इतर अनेक प्राकृतिक संसाधने मुबलक प्रमाणात उपलब्ध होती. या संसाधनांमुळे इंग्लंडमध्ये मोठ्या प्रमाणावर उद्योगधंदे उभारणे शक्य झाले.

भांडवलशाहीचा विकास: इंग्लंडमध्ये भांडवलशाहीचा विकास झाला होता. भांडवलशाहीच्या तत्त्वांनुसार, व्यवसायात अधिकाधिक नफा मिळवणे हे उद्दिष्ट असते. या उद्दिष्टासाठी नवनवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करून उत्पादन वाढवण्याची गरज होती.

तंत्रज्ञानातील प्रगती: औद्योगिक क्रांतीसाठी तंत्रज्ञानातील प्रगती ही एक महत्त्वाची घटना होती. या काळात विविध प्रकारच्या यंत्रांचे आविष्कार झाले. या यंत्रांमुळे उत्पादनाची कार्यक्षमता आणि उत्पादनाची मात्रा वाढली.

वसाहतींमधून मिळणारा नफा: इंग्लंडच्या ताब्यात जगभरात अनेक वसाहती होत्या. या वसाहतीमधून इंग्लंडला कच्चा माल मिळत होता आणि त्यावर प्रक्रिया करून तयार केलेला माल वसाहतीमध्ये विकल्या जात होता. यामुळे इंग्लंडला मोठा नफा मिळत होता.

औद्योगिक क्रांतीच्या परिणाम:

औद्योगिक क्रांतीचे इंग्लंड आणि जगभरात दूरगामी परिणाम झाले. त्यापैकी काही प्रमुख परिणाम खालीलप्रमाणे आहेत:

उत्पादन वाढ: औद्योगिक क्रांतीमुळे उत्पादनाची कार्यक्षमता आणि उत्पादनाची मात्रा वाढली. यामुळे जीवनमानात सुधारणा झाली.

नवीन उद्योगधंदे उदयास आले: औद्योगिक क्रांतीमुळे अनेक नवीन उद्योगधंदे उदयास आले. यामुळे रोजगाराच्या संधी वाढल्या.

लोकसंख्या वाढ: औद्योगिक क्रांतीमुळे लोकसंख्येत वाढ झाली.

शहरीीकरण वाढले: औद्योगिक उद्योगांसाठी मोठ्या प्रमाणात कामगारांची गरज होती. यामुळे लोक शहरात स्थलांतरित होऊ लागले. त्यामुळे शहरीकरण वाढले.

सामाजिक परिवर्तन: औद्योगिक क्रांतीमुळे समाजात अनेक सामाजिक परिवर्तन झाले. यामध्ये वर्ग संघर्ष, कामगार चळवळी इत्यादींचा समावेश होतो.

इंग्लंडमधील औद्योगिक क्रांतीची काही प्रमुख घटना:

१७६४: जेम्स हारग्रीव्ह्जने स्पिनिंग जेन्नीचा शोध लावला.

१७६९: जेम्स वाट यांनी वाष्प इंजिनचा शोध लावला.

१७७९: रिचर्ड आर्कराइटने पॉवर लूमचा शोध लावला.

१७८४: एडमंड कार्टराइटने इस्पात उत्पादनाची नवीन पद्धत शोधली.

१८२५: स्टॅफर्डशायरमध्ये जगातील पहिली रेल्वेलाइन सुरू झाली.

इंग्लंडमधील औद्योगिक क्रांती ही जगाच्या इतिहासातील एक महत्त्वाची घटना होती. या क्रांतीमुळे जगभरातील उत्पादन, व्यापार, समाज आणि संस्कृती यावर दूरगामी परिणाम झाले.

इंग्लंडमधील औद्योगिक क्रांती (1750-1850)

इंग्लंडमध्ये 1750 ते 1850 या काळात औद्योगिक क्रांती झाली. या क्रांतीने इंग्लंडच्या सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय जीवनात मोठे बदल घडवले. या बदलांना औद्योगिक क्रांती असे म्हटले जाते. या काळात इंग्लंडमध्ये अनेक नवीन शोध लागले, ज्यामुळे उत्पादन प्रक्रिया अधिक वेगवान झाली.

औद्योगिक क्रांतीची वाटचाल:

1. कृषी क्रांती: औद्योगिक क्रांतीची सुरुवात कृषी क्रांतीने झाली. शेतीत नवीन तंत्रज्ञान आणि सुधारित पद्धतींचा वापर वाढला, ज्यामुळे अन्न उत्पादन वाढले. यामुळे लोकसंख्या वाढली आणि लोकांना इतर कामांसाठी वेळ मिळू लागला.
2. नवीन शोधांचा उदय: या काळात अनेक महत्त्वपूर्ण शोध लागले. जेम्स वॅटच्या वाफेच्या इंजिनाने ऊर्जा क्षेत्रात क्रांती घडवली. त्याचप्रमाणे,textile machinery (वस्त्रोद्योग यंत्रसामग्री) मध्ये सुधारणा झाली, ज्यामुळे कापड उत्पादन मोठ्या प्रमाणात वाढले.
3. कारखानदारीचा विकास: नवीन यंत्रांमुळे उत्पादन वाढले आणि वस्तूंचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करण्यासाठी कारखाने सुरू झाले. यामुळे शहरांची वाढ झाली आणि खेड्यातील लोक रोजगारासाठी शहरांकडे येऊ लागले.
4. वाहतूक आणि दळणवळण: रस्ते, कालवे आणि रेल्वेमार्ग विकसित केले गेले, ज्यामुळे माल आणि लोकांची वाहतूक अधिक सुलभ झाली.
5. सामाजिक बदल: औद्योगिक क्रांतीमुळे समाजात मोठे बदल झाले. नवीन मध्यमवर्ग उदयास आला आणि कामगार वर्गाची संख्या वाढली. शहरांमध्ये गर्दी वाढली, प्रदूषण वाढले आणि सामाजिक समस्या निर्माण झाल्या.

परिणाम:

• उत्पादन वाढले
• शहरीकरण वाढले
• नवीन सामाजिक वर्ग निर्माण झाले
• जीवनशैलीत बदल झाला

औद्योगिक क्रांतीमुळे इंग्लंड एक जागतिक शक्ती बनले. या क्रांतीने जगाला प्रगतीचा नवा मार्ग दाखवला.

अधिक माहितीसाठी:

• Encyclopædia Britannica
• History.com