स्थूल अर्थशास्त्राच्या मूलभूत संकल्पना स्पष्ट करा?
स्थूल अर्थशास्त्राच्या मूलभूत संकल्पना खालीलप्रमाणे आहेत:
- राष्ट्रीय उत्पन्न (National Income):
एका वर्षाच्या कालावधीत देशात उत्पादित झालेल्या वस्तू व सेवांच्या एकूण मूल्याला राष्ट्रीय उत्पन्न म्हणतात. यात GDP (Gross Domestic Product), GNP (Gross National Product), NNP (Net National Product) यांचा समावेश होतो.
GDP: देशाच्या सीमेमध्ये उत्पादित वस्तू आणि सेवांचे एकूण बाजार मूल्य.
GNP: देशाच्या नागरिकांनी उत्पादित केलेल्या वस्तू आणि सेवांचे एकूण मूल्य, मग ते देशात असोत वा विदेशात.
- रोजगार (Employment):
अर्थव्यवस्थेतील लोकांची काम करण्याची स्थिती दर्शवते. यात किती लोकांना रोजगार मिळाला आहे आणि किती लोक बेरोजगार आहेत हे पाहिले जाते.
- बेरोजगारी (Unemployment):
जेव्हा काम करण्याची इच्छा असूनही लोकांना काम मिळत नाही, तेव्हा बेरोजगारी निर्माण होते. हे अर्थव्यवस्थेतील मंदीचे लक्षण आहे.
- महागाई (Inflation):
वस्तू आणि सेवांच्या किमतीत सतत वाढ होणे म्हणजे महागाई. यामुळे पैशाची क्रयशक्ती कमी होते.
महागाई मोजण्यासाठी CPI (Consumer Price Index) आणि WPI (Wholesale Price Index) चा वापर केला जातो.
- Deflation ( Deflation):
Deflation म्हणजे महागाईच्या विरुद्ध स्थिती. जेव्हा वस्तू आणि सेवांच्या किमती घटतात, तेव्हा Deflation होतो. Deflation मध्ये मागणी घटते आणि लोक खर्च करणे टाळतात, ज्यामुळे अर्थव्यवस्था मंदावते.
- आर्थिक वाढ (Economic Growth):
देशाच्या उत्पादन क्षमतेत वाढ होणे, म्हणजे आर्थिक वाढ. हे GDP मध्ये होणाऱ्या वाढीवरून मोजले जाते.
- व्यापार चक्र (Business Cycle):
अर्थव्यवस्थेत तेजी आणि मंदीचे चक्र येत असते. यात चार अवस्था असतात: तेजी, मंदी, घट आणि सुधारणा.
- सरकारी धोरणे (Government Policies):
सरकार आर्थिक विकासासाठी आणि अर्थव्यवस्थेच्या व्यवस्थापनासाठी विविध धोरणे ठरवते, जसे की राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy) आणि मौद्रिक धोरण (Monetary Policy).
राजकोषीय धोरण: सरकारचा खर्च आणि कर संबंधित धोरणे.
मौद्रिक धोरण: रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) द्वारे पैशाच्या पुरवठ्यावर नियंत्रण ठेवण्याचे धोरण.
- Aggregate Demand (Aggregate Demand):
Aggregate Demand म्हणजे एकूण मागणी. अर्थव्यवस्थेतील वस्तू व सेवांसाठी एकूण किती मागणी आहे हे Aggregate Demand दर्शवते. मागणी वाढल्यास उत्पादन वाढते आणि अर्थव्यवस्था सुधारते, तर मागणी घटल्यास मंदी येते.
हे स्थूल अर्थशास्त्रातील काही मूलभूत संकल्पना आहेत, ज्या आपल्याला अर्थव्यवस्थेची स्थिती समजून घेण्यास मदत करतात.
अधिक माहितीसाठी: