आपल्या अभ्यासक्रमामध्ये वैज्ञानिक संशोधनाचे स्वरूप समजून घेण्या अगोदर वैज्ञानिक संशोधन पद्धती म्हणजे काय हे समजून घ्यावे लागेल. या पद्धतीचा तर्कशास्त्रातील विगमन पद्धतीशी काय संबंध आहे हे विचारात घ्यावे लागेल. त्यानंतर वैज्ञानिक पद्धतीने संशोधन करणाऱ्या शास्त्रज्ञाला कोणकोणत्या अवस्थांतून टप्प्याटप्प्याने जावे लागते व त्या अवस्थांच्या एकमेकांशी कसा संबंध असतो हे समजून घ्यावयाचे आहे. संशोधन करणाऱ्या शास्त्रज्ञाला तो ज्या संज्ञा वापरणार असतो त्याच्या व्याख्या करणे आवश्यक असते. त्यासाठीच आपणास व्याख्येचे स्वरूप कसे असावे हे समजणे गरजेचे आहे. त्याचबरोबर व्याख्या करताना कोणत्या नियमांचे पालन करावे लागते ते जाणून घेणे आवश्यक आहे.

 वैज्ञानिक पद्धतीचे स्वरूप

आपला अभ्यासविषय वैज्ञानिक पद्धती हा आहे. वैज्ञानिक पद्धतीलाच संशोधन पद्धती असेही म्हणतात. तर्कशास्त्रातील शास्त्रीय विगमनाशी तिचा जवळचा संबंध आहे. तिच्यामध्ये अमूर्तपणे विचार करण्याच्या तर्कशास्त्रीय प्रक्रियेचा अंतर्भाव असतो. म्हणून असे मानले जाते की तर्कशास्त्र हे वैज्ञानिक पद्धतीचे व्याकरण आहे. (Logic is the formal gramer of the scientific method). प्रत्येक वैज्ञानिकाला तर्कशास्त्रीय निकषांचे समाधान केल्याशिवाय त्याच्या संशोधनाला पूर्णत्व, विश्वसनीयता व यथार्थता (Validity) प्राप्त होत नसते. वैज्ञानिक पद्धतीलाच वैज्ञानिक संशोधनाची तर्कशास्त्रीय पद्धती मानतात. याचाच अर्थ वैज्ञानिक पद्धती आणि तर्कशास्त्र या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. (Logic and scientific method are two sides of the same coin). संशोधक एखादी घटना का घडते या समस्येपासून सुरुवात करतो. त्यासाठी तो माहिती जमविण्यासाठी निरीक्षण, प्रयोग करीत असतो. त्या माहितीचे संकलन, विश्लेषण, वर्गीकरण करतो. त्यानंतर सिद्धांत कल्पना मांडतो. ति सिद्ध करून नियम मांडतो व अखेर त्या नियमाच्या आधारे विविध घटनांचे स्पष्टीकरण करतो. हे सर्व करीत असताना तो तर्कशास्त्रातील वैज्ञानिक विगमन पद्धतीचाच अवलंब करीत असतो. त्यासाठी आपणास विगमनाच्या विविध नावे माहीत असली तरी पुरेसे आहे. त्यातील फक्त वैज्ञानिक विगमन प्रकाराचा वैज्ञानिक पद्धतीशी जवळचा संबंध आहे. विगमनाचे प्रकार पाहे.

विगमनाचे प्रकार -

विगमनाचे अयथार्थ विगमन व यथार्थ विगमन असे दोन मुख्य प्रकार पडतात. अयथार्थ विगमनाचे पूर्ण विगमन, साम्याधिष्ठित तर्क आणि संकलन संज्ञा असे तीन प्रकार पडतात. यथार्थ विगमनाचे अपूर्ण विगमन, सादृश्यानुमान व वैज्ञानिक विगमन असे तीन प्रकार पडतात. हे प्रकार खालील आराखड्यात दर्शविले आहेत-

विज्ञानाच्या स्वरूपाच्या महत्त्वाच्या पद्धती खालीलप्रमाणे आहेत:

1. वैज्ञानिक दृष्टिकोन (Scientific Method):
   • विज्ञानाचा आधार हा वैज्ञानिक दृष्टिकोन आहे. यामध्ये निरीक्षण करणे, प्रश्न विचारणे, परिकल्पना मांडणे, प्रयोग करणे आणि निष् निष्कर्ष काढणे अशा पायऱ्या असतात.
   • वैज्ञानिक दृष्टिकोन वस्तुनिष्ठ (objective) असतो आणि तो पुराव्यावर आधारित असतो.
2. अनुभवजन्य पुरावा (Empirical Evidence):
   • विज्ञानामध्ये अनुभवजन्य पुराव्याला महत्त्व दिले जाते. अनुभवजन्य पुरावा म्हणजे निरीक्षणातून किंवा प्रयोगातून मिळालेला डेटा.
   • वैज्ञानिक सिद्धांत (scientific theories) आणि नियम हे अनुभवजन्य पुराव्यावर आधारित असतात.
3. तपासणी आणि पुनरावृत्ती (Verification and Replication):
   • वैज्ञानिक निष्कर्ष हे तपासण्यायोग्य (verifiable) आणि पुनरावृत्ती करण्यायोग्य (replicable) असावे लागतात. याचा अर्थ असा आहे की इतर शास्त्रज्ञांनी तेच प्रयोग करून त्याच निष्कर्षापर्यंत पोहोचायला हवे.
   • तपासणी आणि पुनरावृत्तीमुळे विज्ञानातील निष्कर्षांची নির্ভরযোগ্যता वाढते.
4. वस्तुनिष्ठता (Objectivity):
   • विज्ञानामध्ये वस्तुनिष्ठतेला खूप महत्त्व आहे. वैज्ञानिकांनी कोणताही पूर्वग्रह न ठेवता निष्पक्षपणे माहितीचे विश्लेषण केले पाहिजे.
   • वस्तुनिष्ठतेमुळे विज्ञानातील निष्कर्षांमध्ये व्यक्तिनिष्ठता (subjectivity) कमी होते.
5. शंकावाद (Skepticism):
   • विज्ञानामध्ये शंकावादाला प्रोत्साहन दिले जाते. कोणताही दावा स्वीकारण्यापूर्वी त्यावर शंका घेणे आणि त्याचे परीक्षण करणे महत्त्वाचे आहे.
   • शंकावादामुळे नवीन कल्पनांना वाव मिळतो आणिexisting ज्ञानामध्ये सुधारणा करता येतात.
6. सर्जनशीलता आणि कल्पना (Creativity and Imagination):
   • वैज्ञानिक संशोधनामध्ये सर्जनशीलता आणि कल्पनाशक्तीला खूप महत्त्व आहे. नवीन प्रश्न विचारण्यासाठी आणि समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी वैज्ञानिकांमध्ये कल्पनाशक्ती असणे आवश्यक आहे.
   • सर्जनशीलतेमुळे विज्ञानाला नवीन दिशा मिळतात.

हे विज्ञानाच्या स्वरूपाचे काही महत्त्वाचे पैलू आहेत. या पद्धतींमुळे विज्ञानाला जगाला अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास मदत होते.