पद्धती
2
Answer link
निरीक्षण आणि प्रयोग यातील फरक
एक निरीक्षणात्मक अभ्यास म्हणजे जिथे काहीही बदलत नाही आणि आपण जे पाहता ते फक्त रेकॉर्ड करतो, परंतु प्रायोगिक अभ्यास म्हणजे जिथे आपल्याकडे एक नियंत्रण गट आणि चाचणी करण्यायोग्य गट असतो.
निरीक्षणात काय पाहावयाचे व काय पाहावयाचे नाही, याचा काळजीपूर्वक विचार केलेला असतो. ज्या घटनांचे व घटकांचे निरीक्षण करावयाचे त्यांची काळजीपूर्वक निवड केलेली असते. प्रयोगात प्रयोगकर्ता प्रयोग द्रव्यावर काही विशिष्ट कृती करून तिचा प्रयोगातील घटकावर काय परिणाम होतो, त्याचे निरीक्षण करीत असतो.
0
Answer link
प्रेक्षक ज्या वाहिनीद्वारे संवाद साधतात ते पारंपारिक पद्धती आणि नवकल्पनांमधील प्राथमिक फरक आहे..
पारंपारिक आणि नाविन्यपूर्ण शिकवण्याच्या
पद्धतींमध्ये काय फरक आहे?
कालांतराने, शिकवण्याच्या पद्धती प्रचंड विकसित झाल्या आहेत. शिक्षण देण्याची पारंपारिक पद्धत पठण आणि स्मरण तंत्राद्वारे होती, तर नवीन पद्धती परस्परसंवादी पद्धती वापरतात. अध्यापनाच्या पारंपारिक तंत्राची व्याख्या शाळांमध्ये खडू आणि ब्लॅकबोर्डचा वापर अशी केली जाते जिथे इंटरनेट सारखी आधुनिक संसाधने उपलब्ध नाहीत, परंतु सध्याची शिकवण्याची पद्धत विद्यार्थ्यांना विविध माध्यमांद्वारे अधिक ज्ञान शिकण्याची परवानगी देते.
परवानगी देते.
पारंपारिक पद्धती काय आहेत?
पारंपारिक रीतिरिवाज, विश्वास किंवा कार्यपद्धती अशा आहेत ज्या बर्याच काळापासून बदलल्या नाहीत.
पारंपारिक शिक्षणाचे फायदे:
वैयक्तिकरित्या किंवा एक-एक-एक सूचना यशस्वी होते आणि त्याचा परिणाम शिक्षकासोबत विद्यार्थ्यांच्या सहभागाच्या उच्च पातळीवर होतो..
पारंपारिक वर्गातील अध्यापन वातावरण विद्यार्थ्यांच्या सहभागास प्रोत्साहन देते आणि योग्य शैक्षणिक वातावरण प्रदान करते.
नवकल्पना पद्धत म्हणजे काय?
थोडक्यात, ही एक पद्धत आहे ज्याद्वारे आपण विशिष्ट ध्येय साध्य करण्यासाठी निर्देशांच्या संचानुसार कार्य पूर्ण करतो. तर, आम्ही ज्या नावीन्यपूर्ण पद्धतींबद्दल
कार्य पूर्ण करतो. तर, आम्ही ज्या नावीन्यपूर्ण पद्धतीबद्दल
बोलू त्या फक्त त्या आहेत: नवकल्पना साध्य करण्याच्या व्यावहारिक पद्धती.
अशा प्रकारे, पारंपारिक आणि बहुधा प्राचीन सांस्कृतिक परंपरांमधून वारशाने मिळालेल्या लहान-मोठ्या सभ्यता किंवा संस्कृतींचे घटक "पारंपारिक" म्हणून ओळखले जातात. नवसंकल्पना हा शब्द उत्पादनाच्या औद्योगिक पद्धतीशी किंवा मोठ्या प्रमाणावर वारंवार वसाहती संस्कृतींच्या वाढीशी संबंधित क्रियाकलापांना सूचित करतो.
0
Answer link
पारंपरिक पद्धती आणि नवी संकल्पना या दोन्ही गोष्टींचे महत्त्व आहे. या दोहोंचा योग्य समन्वय साधून विकास साधता येतो.
पारंपरिक पद्धती:
- पारंपरिक पद्धती ह्या अनेक वर्षांच्या अनुभवातून तयार झालेल्या असतात.
- त्या स्थानिक परिस्थिती आणि गरजांनुसार विकसित झालेल्या असतात.
- अनेकदा त्या स्वस्त आणि सहज उपलब्ध असतात.
- उदाहरणार्थ: शेतीमधील पारंपरिक पद्धती, बांधकाममधील पारंपरिक पद्धती, शिक्षण पद्धती.
नवी संकल्पना:
- नवी संकल्पना ह्या आधुनिक तंत्रज्ञान आणि संशोधनावर आधारित असतात.
- त्या समस्यांवर नवीन आणि प्रभावी उपाय शोधण्यास मदत करतात.
- त्यामुळे उत्पादनक्षमता आणि कार्यक्षमतेत वाढ होते.
- उदाहरणार्थ: आधुनिक शेती तंत्रज्ञान, नवीन बांधकाम तंत्रज्ञान, ऑनलाइन शिक्षण.
दोन्हीमधील समन्वय:
- पारंपरिक पद्धतींचे फायदे आणि नवीन संकल्पनांचे फायदे यांचा विचार करून समन्वय साधणे आवश्यक आहे.
- अंधपणे कोणत्याही एका पद्धतीचा अवलंब न करता विचारपूर्वक निर्णय घेणे महत्त्वाचे आहे.
- नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर पारंपरिक पद्धतींना अधिक सक्षम बनवण्यासाठी करता येतो.
अधिक माहितीसाठी आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:
0
Answer link
div >
div >
p b संशोधनाचे आंतरविद्याशाखीय संबंध: /b /p
p आंतरविद्याशाखीय संशोधन म्हणजे विविध ज्ञान शाखांमधील संकल्पना, पद्धती आणि दृष्टिकोन यांचा एकत्रितपणे वापर करून संशोधन करणे. यामुळे अनेक फायदे होतात: /p
ul
li
b १. समस्यांची अधिक चांगली समज: /b वेगवेगळ्या शाखांच्या दृष्टीने पाहिल्यामुळे समस्येचे मूळ कारण आणि त्याचे विविध पैलू समजतात.
/li
li
b २. नवीन उपाय: /b वेगवेगळ्या शाखांचे ज्ञान एकत्र वापरल्याने नवनवीन उपाय शोधता येतात.
/li
li
b ३. व्यापक दृष्टिकोन: /b एकाच शाखेवर अवलंबून न राहता व्यापक दृष्टिकोन मिळतो.
/li
li
b ४. सामाजिक समस्यांचे निराकरण: /b अनेक सामाजिक समस्या जटिल असतात, त्या सोडवण्यासाठी आंतरविद्याशाखीय संशोधन उपयुक्त ठरते.
/li
/ul
p b उदाहरण:/b /p
ul
li
b हवामान बदल: /b हवामान बदलाचा अभ्यास करण्यासाठी भूगोल, विज्ञान, अर्थशास्त्र आणि समाजशास्त्र यांसारख्या शाखा एकत्र काम करतात.
/li
li
b आरोग्य: /b आरोग्य क्षेत्रात, डॉक्टर, जीवशास्त्रज्ञ, रसायनशास्त्रज्ञ आणि डेटा वैज्ञानिक एकत्रितपणे काम करून नवीन उपचार शोधतात.
/li
/ul
p आंतरविद्याशाखीय संशोधन आजच्या जगात खूप महत्त्वाचे आहे, कारण ते जटिल समस्यांवर उपाय शोधण्यास मदत करते आणि नवीन ज्ञान निर्माण करते. /p
/div>
/div>
0
Answer link
वर्गीकरणाच्या वेगवेगळ्या पद्धती आणि नमुना पद्धती खालीलप्रमाणे:
वर्गीकरणाच्या पद्धती
वर्गीकरण म्हणजे दिलेल्या माहितीला विशिष्ट गुणधर्मांच्या आधारावर गटांमध्ये विभागणे. सांख्यिकीमध्ये वर्गीकरणाच्या अनेक पद्धती आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख पद्धती खालीलप्रमाणे:
1. गुणात्मक वर्गीकरण (Qualitative Classification):
- या पद्धतीत, माहिती आकडेवारीमध्ये मोजता येत नाही. त्याऐवजी, गुणधर्मांच्या आधारावर वर्गीकरण केले जाते.
- उदाहरणार्थ: लिंग (स्त्री/पुरुष), वैवाहिक स्थिती (विवाहित/अविवाहित), व्यवसाय (नोकरी/व्यवसाय).
2. संख्यात्मक वर्गीकरण (Quantitative Classification):
- या पद्धतीत, माहिती संख्यांमध्ये मोजता येते.
- उदाहरणार्थ: वय, उंची, वजन, उत्पन्न. या माहितीला वेगवेगळ्या वर्गांमध्ये विभागले जाते.
3. कालानुक्रमे वर्गीकरण (Chronological Classification):
- या पद्धतीत, आकडेवारी वेळेनुसार क्रमवार लावली जाते.
- उदाहरणार्थ: एखाद्या कंपनीची वार्षिक विक्री मागील 10 वर्षांतील आकडेवारीनुसार दर्शवणे.
4. भौगोलिक वर्गीकरण (Geographical Classification):
- या पद्धतीत, आकडेवारी ठिकाणांच्या आधारावर लावली जाते.
- उदाहरणार्थ: वेगवेगळ्या राज्यांतील लोकसंख्या, एखाद्या विशिष्ट प्रदेशातील तापमान.
नमुना पद्धती (Sampling Methods)
नमुना पद्धती म्हणजे मोठ्या गटातून (लोकसंख्या) काही निवडक घटकांची निवड करणे, जेणेकरून त्या निवडलेल्या घटकांचा अभ्यास करून संपूर्ण गटाबद्दल निष्कर्ष काढता येतात. येथे काही प्रमुख नमुना पद्धती दिल्या आहेत:
1. सरळ यादृच्छिक नमुना पद्धत (Simple Random Sampling):
- या पद्धतीत, प्रत्येक घटकाला निवडले जाण्याची समान संधी असते.
- उदाहरणार्थ: लॉटरी पद्धतीने काही लोकांची निवड करणे.
2. क्रमबद्ध नमुना पद्धत (Systematic Sampling):
- या पद्धतीत, एका विशिष्ट क्रमाने घटकांची निवड केली जाते.
- उदाहरणार्थ: प्रत्येक 10 व्या व्यक्तीची निवड करणे.
3. स्तरीकृत नमुना पद्धत (Stratified Sampling):
- या पद्धतीत, लोकसंख्येला समान गुणधर्म असलेल्या स्तरांमध्ये विभागले जाते, आणि प्रत्येक स्तरावरून यादृच्छिक नमुने निवडले जातात.
- उदाहरणार्थ: वयोगटानुसार वर्गीकरण करून प्रत्येक गटातून काही लोकांची निवड करणे.
4. गुच्छ नमुना पद्धत (Cluster Sampling):
- या पद्धतीत, लोकसंख्येला गटांमध्ये विभागले जाते आणि काही गट यादृच्छिकपणे निवडले जातात.
- उदाहरणार्थ: एखाद्या शहरातील काही विशिष्ट भागांतील घरांची निवड करणे.
5. सोयीस्कर नमुना पद्धत (Convenience Sampling):
- या पद्धतीत, संशोधकाला सोप्या पद्धतीने उपलब्ध असलेल्या घटकांची निवड केली जाते.
- उदाहरणार्थ: एखाद्या मॉलमध्ये जाऊन लोकांची मते जाणून घेणे.
- या विविध पद्धतींचा वापर करून, संशोधक आपल्या अभ्यासानुसार योग्य वर्गीकरण आणि नमुना निवडू शकतात.
0
Answer link
:
आपल्या अभ्यासक्रमामध्ये वैज्ञानिक संशोधनाचे स्वरूप समजून घेण्या अगोदर वैज्ञानिक संशोधन पद्धती म्हणजे काय हे समजून घ्यावे लागेल. या पद्धतीचा तर्कशास्त्रातील विगमन पद्धतीशी काय संबंध आहे हे विचारात घ्यावे लागेल. त्यानंतर वैज्ञानिक पद्धतीने संशोधन करणाऱ्या शास्त्रज्ञाला कोणकोणत्या अवस्थांतून टप्प्याटप्प्याने जावे लागते व त्या अवस्थांच्या एकमेकांशी कसा संबंध असतो हे समजून घ्यावयाचे आहे. संशोधन करणाऱ्या शास्त्रज्ञाला तो ज्या संज्ञा वापरणार असतो त्याच्या व्याख्या करणे आवश्यक असते. त्यासाठीच आपणास व्याख्येचे स्वरूप कसे असावे हे समजणे गरजेचे आहे. त्याचबरोबर व्याख्या करताना कोणत्या नियमांचे पालन करावे लागते ते जाणून घेणे आवश्यक आहे.
वैज्ञानिक पद्धतीचे स्वरूप
आपला अभ्यासविषय वैज्ञानिक पद्धती हा आहे. वैज्ञानिक पद्धतीलाच संशोधन पद्धती असेही म्हणतात. तर्कशास्त्रातील शास्त्रीय विगमनाशी तिचा जवळचा संबंध आहे. तिच्यामध्ये अमूर्तपणे विचार करण्याच्या तर्कशास्त्रीय प्रक्रियेचा अंतर्भाव असतो. म्हणून असे मानले जाते की तर्कशास्त्र हे वैज्ञानिक पद्धतीचे व्याकरण आहे. (Logic is the formal gramer of the scientific method). प्रत्येक वैज्ञानिकाला तर्कशास्त्रीय निकषांचे समाधान केल्याशिवाय त्याच्या संशोधनाला पूर्णत्व, विश्वसनीयता व यथार्थता (Validity) प्राप्त होत नसते. वैज्ञानिक पद्धतीलाच वैज्ञानिक संशोधनाची तर्कशास्त्रीय पद्धती मानतात. याचाच अर्थ वैज्ञानिक पद्धती आणि तर्कशास्त्र या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. (Logic and scientific method are two sides of the same coin). संशोधक एखादी घटना का घडते या समस्येपासून सुरुवात करतो. त्यासाठी तो माहिती जमविण्यासाठी निरीक्षण, प्रयोग करीत असतो. त्या माहितीचे संकलन, विश्लेषण, वर्गीकरण करतो. त्यानंतर सिद्धांत कल्पना मांडतो. ति सिद्ध करून नियम मांडतो व अखेर त्या नियमाच्या आधारे विविध घटनांचे स्पष्टीकरण करतो. हे सर्व करीत असताना तो तर्कशास्त्रातील वैज्ञानिक विगमन पद्धतीचाच अवलंब करीत असतो. त्यासाठी आपणास विगमनाच्या विविध नावे माहीत असली तरी पुरेसे आहे. त्यातील फक्त वैज्ञानिक विगमन प्रकाराचा वैज्ञानिक पद्धतीशी जवळचा संबंध आहे. विगमनाचे प्रकार पाहे.
विगमनाचे प्रकार -
विगमनाचे अयथार्थ विगमन व यथार्थ विगमन असे दोन मुख्य प्रकार पडतात. अयथार्थ विगमनाचे पूर्ण विगमन, साम्याधिष्ठित तर्क आणि संकलन संज्ञा असे तीन प्रकार पडतात. यथार्थ विगमनाचे अपूर्ण विगमन, सादृश्यानुमान व वैज्ञानिक विगमन असे तीन प्रकार पडतात. हे प्रकार खालील आराखड्यात दर्शविले आहेत-