ज्ञानदेवांचा 'अमृतानुभव'

'अमृतानुभव' हा ग्रंथ ज्ञानोत्तर भक्तीच्या म्हणजेच भागवत धर्माच्या पायाभूत सिद्धान्ताच्या सिद्धीसाठी लिहिला आहे. 'ज्ञानेश्वरी'नंतर काही दिवसांनी ज्ञानदेवांनी 'अमृतानुभव' हा ग्रंथ लिहिला.

        ज्ञानदेवांचा 'अमृतानुभव'

'अमृतानुभव' हा ग्रंथ ज्ञानोत्तर भक्तीच्या म्हणजेच भागवत धर्माच्या पायाभूत सिद्धान्ताच्या सिद्धीसाठी लिहिला आहे. 'ज्ञानेश्वरी'नंतर काही दिवसांनी ज्ञानदेवांनी 'अमृतानुभव' हा ग्रंथ लिहिला. त्याचा कालखंड निश्चित स्वरूपात कोणता असावा याविषयी मतभेद असतील. परंतु 'अमृतानुभव' हा ग्रंथ इ. स. १२९० ते १२९६ या कालावधीत लिहिला असावा. ज्ञानेश्वरी हे गीतेचे एक भाष्य आहे. गीतेच्या तत्त्वचिंतनावर स्वत:च्या प्रज्ञेचा स्वतंत्र आविष्कार घडवून 'ज्ञानेश्वरी'च गीता होऊन नटली आहे; पण अमृतानुभवाचे तसे नाही. 'अमृतानुभव' हा ज्ञानदेवांच्या स्वतंत्र प्रज्ञेचा स्वतंत्र ग्रंथ आहे. त्याची ओवीसंख्या ८०६ इतकी असून, दहा प्रकरणांत त्याची विभागणी केली आहे. महाराष्ट्र शारदेला तत्त्वविवेचनात्मक ग्रंथाचे जे अलंकार समर्पित केले त्यात 'अमृतानुभव' हा ग्रंथ शिरपेचाप्रमाणे शोभतो.

ब्रह्मसाम्राज्यदीपिका । वर्णियेली गीतेची टीका ।।

या नाथमहाराजांच्या वर्णनाप्रमाणे त्यांनी 'ज्ञानेश्वरी' नावाची गीतेवरील टीका लिहून आपले गुरू निवृत्तीनाथांच्या पुढे ठेवली. निवृत्तीनाथांना मोठा आनंद होऊन त्यांनी ज्ञानदेवांना सांगितले, 'तू गीतेवर उत्तम टीका लिहून 'बोली अरूपाचे रूप दावीन,' ही प्रतिज्ञा पूर्ण केलीस. या ग्रंथाचा जगाला खूप मोठा उपयोग होईल. पण त्या अमृतरूप परमात्म्याचा तुला स्वत:ला काय अनुभव आला, ते तू मला सांग.' ही निवृत्तीनाथांची आज्ञा शिरसावंद्य मानून अमृतरूप परमात्म्याचा जो अनुभव ज्ञानदेवांनी सांगितला, त्याचेच नाव 'अमृतानुभव' होय. या ग्रंथाच्या निर्मितीचे प्रयोजन सांगताना ज्ञानदेवांनी अमृतानुभवाच्या दहाव्या प्रकरणात अनेक ओव्या लिहिल्या आहेत.

परि महेशे सूर्याहाती। दिधली तेजाची सुती।

तया भासा अंतर्वर्ती। जगची केले।।१०-२।।

ईश्वराने तेजाने आणि प्रकाशाचे सूत्र सूर्याच्या हाती दिले; पण त्याने ते केवळ स्वत:पुरते न ठेवता त्या तेजाने सर्व जगाला प्रकाशित केले. तसे माझ्या गुरूंनी माझे निमित्त करून हा ब्रह्मानुभाव जगाला दिला आहे. १) शिव-शक्ती समावेशन, २) श्रीगुरुस्तवन, ३) वाचाऋण परिहार, ४) ज्ञानाज्ञानभेदकथन, ५) सच्चिदानंदपदत्रयविवरण, ६) शब्दखंडन, ७) अज्ञानखंडन, ८) ज्ञानखंडन, ९) जीवनमुक्तदशाकथन, १०) ग्रंथपरिहार या दहा प्रकरणांत ग्रंथाचे विभाजन केले आहे.

अमृतानुभ ग्रंथाच्या आरंभी ज्ञानदेवांनी

यत‌् अक्षरम‌् अनाख्येयम‌् आनंदम‌् अजम‌् अव्ययम‌्।

या श्लोकाने सुरुवात करून संस्कृतचे पाच श्लोक नमनात्मक केले आहेत. ते पाच श्लोक म्हणजे संपूर्ण अमृतानुभवच आहे. या पाच श्लोकांत सद‌्गुरू, ब्रह्मविद्या, प्रकृतिपुरुष (शिव-शक्ती) आणि स्वरूपेकरून परिपूर्ण शंभू यांना वंदन केले आहे. पहिल्याच प्रकरणात देवो-देवी, अर्थात प्रकृतिपुरुष यांचे ऐक्य वर्णन केले असून, अद्वैत सिद्धान्ताच्या पायावर पुढील सर्व ग्रंथाची निर्मिती झाली आहे. अमृतानुभवात ज्ञानदेव अज्ञान न मानता जगाची उत्पत्ती मांडतात. हे एक वेगळेपण आहे. शाब्दिक तत्त्वज्ञानाला त्यात प्राधान्य नाही, तर स्वानुभवाला आहे. अनुभव आणि तत्त्वचिंतन या दोन्ही भूमिकांतून ज्ञानदेवांच्या सिद्धान्तानुभवाचा गाभाच अमृतानुभवातून प्रगट झाला आहे.

संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराजांचे ग्रंथ म्हणजे एक प्रकारचे संवाददर्शनच होय. ज्ञानेश्वरी हा श्रोतृसंवाद आहे. अमृतानुभव ग्रंथ म्हणजे आत्मसंवाद आहे. अभंग, गौळणी, भारुडादी गाथारचना म्हणजे लोकसंवाद होय. तर चांगदेव पासष्टी हा मात्र शिष्यसंवाद होय. चांगदेव महाराज हे हृदयोगी होते. संत ज्ञानदेवांची कीर्ती त्यांच्या कानी आली आणि ज्ञानदेवांना पत्र लिहावे असे त्यांना वाटले. त्या पत्राची सुरुवात कोणत्या शब्दाने करावी म्हणून चांगदेव संभ्रमित झाले.

डॉ. रामचंद्र देखणे

संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराजांचे ग्रंथ म्हणजे एक प्रकारचे संवाददर्शनच होय. ज्ञानेश्वरी हा श्रोतृसंवाद आहे. अमृतानुभव ग्रंथ म्हणजे आत्मसंवाद आहे. अभंग, गौळणी, भारुडादी गाथारचना म्हणजे लोकसंवाद होय. तर चांगदेव पासष्टी हा मात्र शिष्यसंवाद होय. चांगदेव महाराज हे हृदयोगी होते. संत ज्ञानदेवांची कीर्ती त्यांच्या कानी आली आणि ज्ञानदेवांना पत्र लिहावे असे त्यांना वाटले. त्या पत्राची सुरुवात कोणत्या शब्दाने करावी म्हणून चांगदेव संभ्रमित झाले. कारण ज्ञानदेवांना चिरंजीव म्हणावे तर विधात्मक ज्ञान त्यांच्या मुखातून प्रगटते आहे आणि तीर्थरूप म्हणावे तर तो वयाने खूपच लहान आहेत. मायना काय लिहावा याचा निर्णय होईना. अखेर चांगदेवांनी कोरेच पत्र पाठवून दिले. ते पत्र मुक्ताबाईंच्या हाती आले आणि ती म्हणाली चौदाशे वर्षे जगूनही चांगदेव अजूनही कोराच आहे. त्यावर चांगदेवांचा कागद कोरा आहे म्हणजे शुद्ध आहे. मल, विक्षेप आणि दोषरहित आहे. म्हणून कोरिया अक्षर उमटे कसोटी ते शुद्ध ज्ञानाचे अधिकारी आहेत. त्यांना ज्ञानोपदेश करा, असे निवृत्तीनाथ म्हणाले आणि चांगदेवांच्या पत्राला ज्ञानदेवांनी उत्तर म्हणून पासष्ट आेव्या लिहून पाठवल्या. तोच हा चांगदेव पासष्टी ग्रंथ होय. या पासष्ट ओव्या चांगदेवांना निजबोध करण्यासाठी पाठवल्या आहेत. या पासष्ट ओव्यांच्या ग्रंथ आकाराने लघु आहे. पण आशयघन आहे.

ज्ञानदेवांचा ‘चांगदेवपासष्टी’

ज्ञानदेवांचा ‘चांगदेवपासष्टी’

स्वस्तिश्री वटेशु।

जो लपोनि जगदाभासू।

दावी मग ग्रासू।

प्रगटला करी।। चां. पां. ।।१।।

श्री वटेश म्हणजे शिव. तो लपून सर्व जग भासवतो आणि प्रगटून जगाचा ग्रास करतो म्हणजे ज्याच्या अदर्शनात जग भासते आणि ज्याच्या दर्शनात जग मावळते. असा तो खरे तर तो प्रगटही नाही आणि लपलेलाही नाही. बुद्धीत निजबोधाचा उदय झाला असता देहंकारादी प्रपंच मावळतो पण स्वरूप आणि जग यांच्या लपण्या प्रगटण्याच्या खेळण्यात ते भिन्न आहेत असे कोणी समजू नये. उपदेश हा अधिकारपरत्वे असावा लागतो. चांगदेव हे उत्तम अधिकारी असल्यामुळे त्यांना तत्त्वमसि या महावाक्याचा उपदेश केला पाहिजे. असे मनात ठरवूनच तत् म्हणजे ते ब्रह्म, त्वम् म्हणजे तू आणि असि म्हणणे आहेस. ते तू ब्रह्म आहेस असा उपदेश करतात.

तेवी द्रष्टा दृश्य दशे।

अतीत दृडमात्र जे असे।

तोच द्रष्टादृश्यमिसे।

केवळ होय।।

अलंकाररुपाने जसे केवळ सुवर्णच असते किंवा अनेक अवयवांच्या रुपाने केवळ जसा अवयवीच असतो. त्याप्रमाणे दृश्य, द्रष्टा भावाच्या अतीत केवळ ज्ञानमात्र वस्तूच, द्रष्टादृश्यरुपाने प्रतीतीला येते. परमात्माच स्वत: आपल्या ठिकाणी दृश्य द्रष्टा व दर्शन या त्रिपुटीरुपाने नटतो. हे चांगदेवा, तो परमात्मा निरुपाधिक, एकरस आणि केवळ आहे आणि त्याचाच तू पुत्र आहेस जसा दिवा आपल्या प्रकाशाने आपलेच प्रकाशन करतो त्याप्रमाणे तू केवळ सिधीत न अडकता अहंकार विरहित होऊन आपले स्वरूप ओळखून घे आणि स्वानंद जीवनाचे सुखिया होई. स्वानंदामृत सेवन करून सुखी हो. हा उपदेश एका आत्मानुभी ज्ञानवंताने योगानुभवी तपस्याला केलेला आत्मबोध आहे. म्हणूनच त्याची वाङमयीन आणि वैचारिक उंची खूपच मोठी आहे.

    

'अमृतानुभव' या ग्रंथाची रचना संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी केली. हा ग्रंथ त्यांनी समाधी घेतल्यानंतर लिहिला, असे मानले जाते.

अधिक माहितीसाठी:

• मराठी विश्वकोश