प्राचीन काळातील भारतीय विज्ञान व तंत्रज्ञानामध्ये झालेल्या प्रगतीचा आढावा घेण्यात आला. प्राचीन काळातील भारतीय मानवाने अश्मयुगापासून इ. स. च्या 7 च्या शतकापर्यंतच्या वेगवेगळ्या टण्यावर विज्ञान व तंत्रज्ञानविषयक शोध लावले होते. या शोधांमुळे प्राचीन काळातील भारतीय मानवाचे भौतिक जीवन सुखकर झाल्याचे दिसून येते परंतु नंतरच्या काळात जेव्हा धार्मिकतेचे प्राबल्य वाढले तेव्हा भारतीय मानवाचा भौतिक विकास मंदावला गेला. यामुळे मानवी जीवन रूढी, प्रथा, परंपरा व अंधश्रध्देमध्ये गुरफटलेले दिसते.

: विज्ञान, तंत्रज्ञान,

ज्ञानाचा व्यवहारात उपयोग म्हणजे

विज्ञान व सभोवतालच्या भौतिक अवशेषांपासून उत्पादनाची साधने बनविणे म्हणजे तंत्रज्ञान होय विज्ञान व तंत्रज्ञानाची प्रगती एका एका नव्या गोष्टीच्या शोधातून होते असे वैज्ञानिक व तंत्रज्ञानात्मक शोध लावून ते प्रत्यक्ष व्यवहारात आणण्यासाठी खूप कालावधी लागतो आदिम काळाच्या पुराश्मयुगापासून मानवाने आपले 'भौतिक जीवन सुखकर करण्यासाठी वेगवेगळे वैज्ञानिक व तंत्रज्ञानात्मक शोध लावले. हवामानातील बदलाचा काळ व त्याचे उपयोग दुरूपयोग यामबंधीची माहिती त्याने आत्मसात केली आणि त्यानुसार जीवनपध्दती जगण्याचे तंत्रज्ञान आत्मसात केले शिकारी अवस्थेपासून शेती व्यवसायाच्या अवस्थेपर्यंत मानवाने अनेक वैज्ञानिक व तंत्रज्ञानात्मक शोधन्तु लावले. आद्य मानव त्याच्या प्रारंभीच्या अवस्थेमध्ये शिकारी व भटके जीवन जगत होता, या सुरूवातीच्या काळात तो स्वतःचे अन्न वेगवेगळया वनस्पतींची त फळे, कंदमुळे व प्राण्यांच्या वै शिकारीपासून मिळविलेले मांस याव्दारे प्राप्त करीत होता शिकार करण्यासाठी या सुरूवातीच्या काळातील मानवाने दगड व दगडापासून वनविलेल्या आयुधांचा उपयोग केला होता. त्यामुळे वेगवेगळ्या टप्प्यात बदललेल्या दगडांच्या आयुधांनुसार सुरुवातीच्या भे मानवी जीवनाला पुराश्मयुग, मध्याश्मयुग व नवाश्मयुग या तीन अवस्थेत विभाजीत केले. मानवाने लावलेल्या धातूच्या शोधामुळे व त्या धातूच्या उपयोगितेच्या ज्ञानामुळे आपले E भौतिक जीवन अधिकाधिक सुखकर केले. धातूंच्या शोधानंतरही मानवाने दगडापासून बनविलेल्या उत्पादनाच्या साधनांचा वापर सुरूच ठेवला होता, म्हणून त्या धातू युगांना श ताम्राश्मयुग, काश्याश्मयुग व लोहाश्मयुग कि या नावांनी संबोधणे संयुक्तिक अ ठरते. या आद्य मानवाने लावलेले वैज्ञानिक व तंत्रज्ञानात्मक शोध अत्यंत दि धीम्या गतीचे व सातत्य आणि बदल या टप्प्यातून विकसित झालेले मि होते. भारतीय संदर्भामध्ये दि पुराश्मयुगाचा कालखंड इ. स. पूर्व600,000 वर्षापासून सुरू होतो या कालखंडापासून इ. स. च्या सातव्या शतकापर्यंत भारतातील काही अनामिक तर काही नामिक लोकांनी वेगवेगळे वैज्ञानिक व तंत्रज्ञानात्मक शोध लावले. इ.स. च्या चौथ्या शतकापासून ते इ. स. च्या सातव्या शतकापर्यंतच्या काळातील भारतात लागलेले विज्ञान व तंत्रज्ञान विषयक शोध हे त्या काळच्या जगाच्या तुलनेत सर्वश्रेष्ठ शोध होते. आरोग्य, खगोल, भौतिक गणित, ज्योतिष व पदार्थ विज्ञान इत्यादि क्षेत्रात लावलेले शोध ग्रंथरूपाने आजही उपलब्ध आहेत. भारतात हे शोध ज्या ज्या विव्दानांनी लावले त्या विदानांना ( युरोपप्रमाणे ) छळ किंवा शिक्षेस पात्र व्हावे लागले नाही व त्यांनी लावलेल्या शोधांबद्दल संबंधित विव्दानांचा गुणगाँ रवही केला नाही प्रोत्साहनाअभावी व ते लावलेले व शोधप्रत्यक्ष भौतिक जीवनाच्या विकासात जास्तीत जास्त वापरात न आल्याने पुढील काळात भारतीय विज्ञान व तंत्रज्ञानाचा विकास खुंटलेला दिसतो पुढील काळातील भारतीय लोक अभौतिक किंवा पारलैकिक ज्ञान मिळविण्यातच जास्त गुरफटलेले दिसतात त्यातुन आध्यात्मिक जीवन जगण्याचा कल भारतामध्ये वाढला वभारतीय मानय हळूहळू भक्ती व अंधश्रध्देत अडकलेला दिसतो.

संशोधनाची असिष्टे

प्राचीन काळातील भारतीय विज्ञान व तंत्रज्ञानाचा अभ्यास करण्यासाठी पुढील उच्छिष्टे ठेवलेली आहेत.

प्राचीन काळातील भारतीय विज्ञान व तंत्रज्ञानाची सुरुवात कोणकोणत्या अवस्थेतून झाली.

भारतामध्ये कोणकोणत्या क्षेत्रामध्ये विज्ञान व तंत्रज्ञानाचे शोध लागले.

प्राचीन काळातील भारतीय विज्ञान व तंत्रज्ञानाविषयक शोध तत्कालीन मानवी जीवनाच्या भौतिक विकासामध्ये नोध कितपत सहाय्यभूत ठरले.

प्राचीन काळातील भारतीय विज्ञान व तंत्रज्ञानाचा विकास पुढील काळात का होऊ शकला नाही.

विषय विश्लेषण

इतिहासपूर्व काळातील मानवी जीवनाचा नवपाषाण काळ हा टप्पा मध्यपाषाण काळ यामधील संक्रमणाचा काळ समजला जातो भारतीय संदर्भामध्ये नवपाषाण युगाच्या कालखंडाचा प्रारंभ इ. स. पूर्व 7000 पासूनचा निश्चित झालेला आहे. या नवपाषाण युगाच्या प्रारंभाला 'नवपाषाण क्रांतीची उपमा दिली जाते. या युगामध्ये शेतीचा शोध, पाळीव प्राण्यांचा शेतीच्या लेले कामासाठी वापर, नातीच्या मांडयांचा शोध व समाज निर्मिती इत्यादी क्रांतीकारक बदल मानवी जीवनात झाले होते. या काळात विविध समूहांना एक. दुसयांच्या जवळ आणण्यामध्ये महत्वाचे कार्य वास्तविकपणे उत्पादनाच्या संवधाने म्हणजेच देवाणघेवाणाव्दारे सुरू बोले झाले देवाणघेवाणीतून चांगले अन्न मिळू लागले, विविध प्रकारची अन्न सामुग्री उपलब्ध झाली. औजारे तसेच मातीची भांडी बनविणे आणि त्यांचाइन पूर्व 4000 पूर्व 2000 कानाची जीवनगा एकहपूर्ण उपाधिनबिना जनप्र

मानवाने आपल्याच् नावाने विविध प्रयोगातून आयात केलेले पासून बुद्ध वनात केले. भारतीय उपवा ग मानवता

बारा गटी रजत

आपले जीवन पूर्व 2000 उपन्न वाढून विकासावर भरतातील व्दितीय नागरीकरणाची गंगायमुना नागरी जमीन जंगल तोडून मोठे क्षेत्र मोको केले

आणी तीनहान राज्यातून नाने पूर्णपण उपयोगी आणि ती लाग

दिलेले गाएका गी आहे. दिल्लीतील गुप्तीस्थ उभारना होता जवळ जाऊन कोणत्याही दगा दिला आहे. एच एक

..320. 300 च्या भारतीय पत वराहमिहिर, म्हगुप्त, गुचन व नागार्जुन इत्यादी या काळातील प्रसिद्ध वैज्ञानिक, गणित, भूगाव ते भूय भूपग्राम आणि चंद्रग्रहणाचे आपकी होते एक फिरत आहे आणि

शास्त्रीय कारणाची निर्माणा

प्रत्येदेवाने

आपकनी पुचच्चापरिभागाची

मनसुनमान उपयोग अनकवाच्या पतीचे जनक आहे आणि सूर्य 260 35.86805 दिवगाच्या अनुष

गुप्त एक ज्यांनी 'यापूर्ण रचना ग सूर्यप्युटरगुण नि प्रतिपादनकृतच्या एका नियमानुसार पृथ्वीपा

प्राचीन काळात पदायक धनाचा प्रत्येक कोणत्या उपाय आहे. याकरिता य महत्वपूर्णतया का एक प्रसिद्ध जयचिकित्सकोठीमातीचे मोटवाट अति जास्त होते आणि चाचा लामाकDecember-2016

आधुनिक युगातील अणुइत्यादप्रानी भारतीय वर्तमान स्थितीमध्ये आपण वर्ण इत्यादींबानी की मानवाने रोगांचे केले.'

वैलेषिकी नाद यांनी अणु प्रतिपादन आहे.या उपयोग दुरोद्योगाची चवांशी त्यांनी केलेली आहे, कणादांनी स्पष्ट केलेल्या विकास नंतर आपल्या देशात न झाल्याने आपण त्या शक्तीसंबंधी आधुनिक काळापर्यंत अनभिज्ञ केला जातो. आजच्या वर्तमानकाळामध्ये काचा वापर विध्येच्या घना इतर क्षेत्रामध्य याया भारतीयांनीच्या 10 परंतु केलेला दिसून येतो याची मंदिरावर केलेल्या आगाडी आली ती सोमनाथ मंदिरातही आधाराविना अपांतरी एक व्यवस्था आहे की चोरीएका अधिक भार नाटकत ठेवली गोलो याची प्रचिती गझनीच्या सैनिकांनी खिरावरील काही चुंबकीय दगड काढल्याने मुली एका बाजूस झुकली. अधिक गडदयावर मूर्ती अमिनीवर येवून टेकली."

भारतीय विज्ञान की उत्पादनाच्या धनांमध्ये विकास करण्याच्या दृष्टीकोनातून ते जिकरी अवश्येतील गडपासून बनविलेल्या उत्पादनांमध्ये येथील प्रगती केलेली विज्ञान भारतीय उपभागामध्ये एकदाच लागले असे नाही, तर त्यांच्या विकासाची प्रक्रिया भापञ्चिमा भागाकडून पूर्वेकडील भागांमध्ये दिसून येते. नंतरच्या काही उत्तर भारतातून दक्षिण भारताच्या शेवटच्या टोकापर्यंत प्रत्येकी ज्ञान या प्रक्रियेतून जमा होईल जीवन उमेश समोर ठेवून या प्रारंभीच्या काळातील मानवाने विज्ञान ज्ञानेन कोणत्या वर्षी लावले हे आपणास निश्चित पुराव्याच्या अभास्करता येत ना

भारतात लागलेले दुर्गायाम्यातील विज्ञानातील उपलब्ध असून ते आधुनिक विज्ञान भौतिकशास्त्र, ज्योतिष इत्यादी तीर्ण.. कम भारतीय विज्ञान व पुढील क येथील धर्मविदानांनी जादू किया काराच्या उपमा देवून ते दुहिता भारतीयांची गुढाक पारलौकिक गोष्टी बाटलेली विक्लेदले या कारणामुळे भारतातील कागद काळात नाही.

प्राचीन भारतातील ज्ञान, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांबद्दल काही माहिती खालीलप्रमाणे: