(१) एकपती किंवा एकपत्नीत्व : ही सर्वांत साधी प्रजनन पद्घत असून यामध्ये एक नर व एक मादी प्रजननासाठी एकत्र येतात.ही जोडी एका विणीच्या हंगामापुरती वा आयुष्यभर टिकते. काही प्राण्यांऐमध्ये एका जोडीदाराचा मृत्यू झाल्यास नवीन जोडीदाराचा स्वीकार केला जातो. अशा प्रकाराची प्रजननाची पद्घत पक्ष्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर व सस्तन प्राण्यांत थोड्याफार प्रमाणात आढळते. याचे दोन उपप्रकार आहेत. (अ) हंगामी : यामध्ये नर–मादी एका विणीच्या हंगामापुरते एकत्र येतात.उदा., चिमणी, वॉर्ब्लर. ( आ ) कायमस्वरुपी वा बहुवार्षिक : यामध्ये नर–मादी आयुष्यभर एकत्र राहतात. उदा., गिबन, हंस,गरुड इत्यादी.

(२) बहुपतीत्व किंवा बहुपत्नीत्व : यामध्ये एका प्राण्याचे अनेक जोडीदाराशी लैंगिक संबंध असतात. याचे दोन उपप्रकार आहेत. (अ) बहुपत्नीत्व : यामध्ये एक नर अनेक माद्यांबरोबर राहत असतो. सस्तन प्राण्यांमध्ये बहुपत्नीत्व हे सर्वसाधारणपणे आढळते. नर सहसा पिलांची काळजी घेत नाहीत. उदा., यूरोपियन तांबडे हरिण, सील नर. (आ) बहुपतीत्व : ही अपवादात्मक आढळणारी प्रजनन पद्घत आहे. यामध्ये एक मादी अनेक नरांसोबत राहत असते. ही प्रजनन पद्घती पक्ष्यांमध्ये आढळते.

(३) टिकाऊ संबंध नसणे : यांमध्ये प्रजननासाठी एकत्र येणाऱ्या सदस्यांमध्ये कोणत्याही प्रकारचे टिकाऊ संबंध नसतात.नर–मादीची भेट योगायोगाने होत असते. नराचे एकापेक्षा अधिक माद्यांबरोबर मीलन होते, तसेच मादीचे अनेक नरांबरोबर मीलन होते. मिलनानंतर नर–मादी लगेच वेगळे होतात. उदा., अस्वल, चिंपँझी, वाईल्ड बीस्ट इत्यादी.

सामाजिकीकरणाचेफायदे : पर्यावरणीय व सामाजिक दबावातून वा गरजेतून प्राणी एकत्र येतात, यांतून प्राण्यांमध्ये गट तयार होतात व अशा गटांमुळे प्राण्यांमधील सामाजिक वर्तन विकासित होते.

पृथ्वीवर काही सजीव प्राणी, पक्षी, जलचर आणि कीटक आयुष्यभर एकाच जोडीदाराबरोबर राहतात. ह्या प्राण्यांमध्ये खालील प्रमुख कारणे दिसून येतात:

• एकनिष्ठ संबंध (Monogamy): काही प्रजातींमध्ये नर आणि मादी केवळ एकाच जोडीदाराशी संबंध ठेवतात. ह्या संबंधामुळे त्यांना एकत्रितपणे आपल्या पिलांची काळजी घेण्यास मदत होते. उदा. अनेक पक्षी आणि काही सस्तन प्राणी.
• सुरक्षा आणि संरक्षण: काही प्राण्यांना जोडीदारासोबत राहिल्याने अधिक सुरक्षित वाटते. ते दोघे मिळून शिकारी आणि इतर धोक्यांपासून स्वतःचा बचाव करू शकतात.
• शिकार करण्याची क्षमता: काही प्राणी मोठे भक्ष्य पकडण्यासाठी किंवा शिकार करण्यासाठी एकत्रितपणे काम करतात, ज्यामुळे त्यांची जगण्याची शक्यता वाढते.
• प्रजनन क्षमता वाढवणे: काही प्राण्यांमध्ये मादीला प्रजनन काळात नराची गरज असते. त्यामुळे दोघे सोबत राहून प्रजननाची शक्यता वाढवतात.

उदाहरण:

• पक्षी: अनेक पक्षी, जसे की हंस, गरुड आणि काही प्रकारचे पोपट आयुष्यभर एकाच जोडीदारासोबत राहतात. स्रोत: यूएस फिश अँड वाइल्डलाइफ सर्व्हिस
• सस्तन प्राणी: बीव्हर (Beavers), लांडगे (Wolves) आणि काही प्रकारचे उंदीर देखील एकनिष्ठ संबंध ठेवतात. स्रोत: नॅशनल जिओग्राफिक
• जलचर: सीहॉर्स (Seahorses) नावाचा मासा सुद्धा आयुष्यभर एकाच जोडीदारासोबत राहतो. स्रोत: ऍक्वैरियम ऑफ पॅसिफिक

हे सर्व प्राणी त्यांच्या विशिष्ट गरजा आणि वातावरणीय परिस्थितीनुसार विकसित झालेले आहेत. त्यामुळे त्यांच्यात एकनिष्ठ संबंध दिसून येतात.