मानवी गरज पुर्ण करण्याची वस्तू व सेवेच्या अंगी असणारी शक्ती म्हणजे उपयोगिता होय.

उदाः- वही , पेन

उपयोगितेच्या विश्लेषणात उपभोक्त्याच्या महत्तम समाधान मिळवण्याच्या वर्तनाचे स्पष्टीकरण केले जाते.

वैशिष्ट्येः-

१) स्थल सापेक्ष संकल्पनाः-

उपयोगितेची संकल्पना ही स्थल सापेक्षसंकल्पना आहे. म्हणजेच स्थल किंवा ठिकाणानूसार किंवा उपभोगाच्या जागेत बदल केल्यास उपयोगिता बदलते.

उदा.- समुद्रकाठची वाळू - समुद्रकाठची वाळू बांधकामाच्या ठिकाणी वाहून नेल्याने त्यात उपयुक्तता निर्माण होते.

२) काल सापेक्ष संकल्पनाः-

उपयोगितेची संकल्पना ही काल सापेक्ष संकल्पना आहे. म्हणजेच वेळ किंवा उपभोगाच्या काळात बदल केल्यास उपयोगिता बदलते.

उदा.- छत्री - छत्रीचा उपयोग हिवाळ्याऐवजी पावसाळ्यात केल्यास त्यात उपयोगिता मिळते.

३) व्यक्ती सापेक्ष संकल्पनाः- ( व्यक्तीनिष्ठ )

उपयोगितेची संकल्पना ही व्यक्ती सापेक्ष संकल्पना आहे. म्हणजेच व्यक्तीनूसार उपयोगिता बदलते. वस्तुची उपयोगिता सर्व व्यक्तींसाठी सारखी नसते. आवड - निवड, सवयीमुळे उपयोगितेत बदल होतो.

उदा.- पुस्तक - साक्षर व्यक्तीला निरक्षर व्यक्तीपेक्षा पुस्तकात जास्त उपयोगिता मिळते.

४) उपयोगिता व उपयुक्तता भिन्नः-

उपयोगिता म्हणजे वस्तूच्या अंगी असणारी मानवी गरज भागविण्याची क्षमता होय. तर उपयुक्ताता म्हणजे वस्तूचे उपयोगितामूल्य होय.

उदा- सिगारेट - व्यसनी व्यक्तीस सिगारेट मध्ये उपयोगिता

वाटते परंतू ती शरिरास उपयुक्त नसते.

५) उपयोगिता व आनंद भिन्नः-

उपयोगिता व आनंद या दोन भिन्न संकल्पना आहे. कारण ज्या वस्तूमध्ये उपयोगिता असते. त्यापासून आनंद मिळेलच असे नाही.

उदा- इंजेक्शन - आजारी व्यक्तीस इंजेक्शन मध्ये उपयोगिता

असते परंतू ते घेताना मात्र आनंद होत नाही.

६) उपयोगिता व समाधान भिन्नः- उपयोगिता व समाधान या परस्पर संबंधीत संकल्पना असल्यातरी त्या भिन्न आहेत. उपयोगिता उपभोगाचे कारण तर समाधान उपभोगाचा परिणाम असतो.

उदा- पाणी - तहान लागलेल्या व्यक्तीला पाण्यात

उपयोगिता वाटते. तर पाणी पिल्यानंतर त्याला समाधान मिळते.

७) गरजेच्या तिव्रतेवर अवलंबूनः-

उपयोगितेची संकल्पना ही गरजेच्या तीव्रतेवर अवलंबून असते. गरज जेवढी जास्त तेवढी उपयोगिता अधिक असते याउलट गरज जेवढी कमी तेवढी उपयोगिता कमी असते.

उदा- अन्न - भूक लागलेल्या व्यक्तीला अन्नात जास्त उपयोगिता वाटते. तर जेवण केलेल्या व्यक्तीस कमी उपयोगिता मिळते.

८) उपयोगितेचे फक्त तात्विक मापण शक्यः-

उपयोगिता अदृश्य व अमुर्त संकल्पना आहे. तसेच मानवी मनाशी संबंधीत असल्याने मानस -शास्त्रीय संकल्पना असल्याने तिचे संख्यात्मककिंवा आकडेवारीत मापन करता येत नाही.

उदा- भूक लागलेल्या व्यक्तीला अन्नात जास्त उपयोगिता वाटते. पण किती वाटते हे मात्र संख्येत मोजता येत नाही.

९) नैतिकदृष्ट्या तटस्थः-

उपयोगितेच्या संकल्पनेत नैतिकतेचा विचार केला जात नाही. उपयोगिता चांगले-वाईट, नैतिक-अनैतिक असा फरक करत नाही.फक्त व्यक्तीची गरज पुर्ण होणे गरजेचे असते.

उदा- सूरी - सूरीचा उपयोग गृहिणीला भाजी कापण्यासाठी

तसेच एखाद्या मारेकऱ्याला खून करण्यासाठी होतो. त्यामुळे दोघांनाही उपयोगिता मिळते.

१०) मागणीचा आधारः-

वस्तूमध्ये उपयोगिता असेल तरच व्याक्ती त्या वस्तूसाठी नागणी करेल. म्हणून उपयोगिता हा मागणीचा आधार आहे.

उदा- आजारी व्यक्ती- औषधी आजारी वयक्तीला औषधांमध्ये उपयोगिता जाणवेते म्हणून ती औषधाची मागणी करेल.

उपयोगितेचे प्रकार

१) रुप उपयोगिताः-

वस्तूच्या रुपात / स्वरुपात / आकारात बदल केल्याने वस्तूत निर्माण होणारी उपयोगिता म्हणजे रुप उपयोगिता होय.

उदा.- लाकडापासून फर्निचर बनवणे

२) स्थल उपयोगिताः-

जेव्हा वस्तूचे स्थळ बदलल्याने वस्तूमध्ये उपयोगिता वाढते तेव्हा त्यास स्थळ उपयोगिता....

उदा.- शेतीतील आंबे शहरी भागात नेणे.

३) काल उपयोगिताः-

वस्तूच्या उपभोगाचा काळ बदलल्याने निर्माण होणारी उपयोगिता म्हणजे काल उपयोगिता .

उदा.- रक्तपेढीत साठून ठेवलेले रक्त

४) स्वामित्व उपयोगिताः-

वस्तूची मगलकी एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे हस्तांतरीत होते. तेव्हा स्वामित्व उपयोगिता.

उदा.- विक्रेत्याकडुन वस्तू विकत घेणे

५) सेवा उपयोगिताः-

समाजातील विविध व्यावसायिकांकडून इतरांना व्यक्तिगत सेवा पुरविल्या जातात म्हणजे सेवा...

उदा.- डॉक्टर, वकिल, शिक्षक इ. दिलेल्या सेवा

६) ज्ञान उपयोगिताः-

उपभोक्ता विशिष्ट वस्तूबद्दल ज्ञान प्राप्त करतो. तेव्हा त्यास ज्ञान उपयोगिता म्हणतात.

उदा.- मोबाईल, संगणक प्रणालीचे ज्ञान घेणे.

 

एकूण उपयोगिता व सीमांत उपयोगिता यांतील संबंध

एकूण उपयोगिताः- वस्तूच्या सर्व नगांच्या सेवनापासून व्यक्तीला प्राप्त होणाऱ्या उपयोगितेची बेरीज म्हणजे एकूण उपयोगिता होय.

एकूण उपयोगिता सगलपणे उपभोग घेतलेल्या वस्तूच्या सर्व नगांपासुन मिळाली असते.

सुत्रः- TU=∑MU

सीमांत उपयोगिताः- वस्तूच्या प्रत्येक नगाच्या सेवनापासून व्यक्तीला प्राप्त होणारी अतिरीक्त उपयोगिता म्हणजे सीमांत उपयोगिता होय.

सीमांत उपयोगिता ही वाढीव नगापासून एकूण उपयोगितेत पडणारी भर असते.

सुत्रः-

 

 

 

वस्तूचे नग

सीमात उपयोगिता

एकूण उपयोगिता

१

२०

२०

२

१५

३५

३

१०

४५

४

५

५०

५

०

५०

६

-५

४५

 

 

 

 

 

 

 

 

 

१) पहिल्या नगापासून मिळणारी एकूण उपयोगिता व सीमांत उपयोगिता सारखीच असते. (ए.उ = सी.उ , २०=२०)

२) एकूण उपयोगिता घटत्या दराने वाढत जाते. सीमांत उपयोगिता घटत जाते.(ए.उ वाढते = सी.उ घटते,५० = -५)

३) एकूण उपयोगिता सर्वात जास्त असते. सीमांत उपयोगिता शुन्य असते. (ए.उ सर्वात जास्त = सी.उ शुन्य, ५० = ००)

४) एकूण उपयोगिता घटू लागते.तेव्हा सीमांत उपयोगिता ऋण होते. (ए.उ घटते = सी.उ ऋण , ४५ = -०५)

५) एकूण उपयोगिता नेहमी धन असते. तर सीमांत उपयोगिता धन,ऋण व शुन्य असू शकते.

 

घटत्या सीमांत उपयोगितेचा नियम

प्रस्तावनाः-

डॉ. आल्फ्रेड मार्शल यांनी 1890 मध्ये आपल्या “अर्थशास्त्राची मुलतत्वे” Principles of Economics या ग्रंथात हा सिद्धांत विस्तृत स्वरुपात मांडला. सर्वप्रथम प्रा.गॉसेन यांनी मांडला म्हणून त्यास गॉसेनचा पहिला नियम म्हटले जाते.

नियमः-

          “ इतर परिस्थिती स्थिर असताना, ‘मनुष्याजवळ असलेल्या एखाद्या वस्तुच्या साठ्यात वाढ होत गेल्यास, त्यापासून मिळणारे अतिरिक्त समाधान, त्या वस्तूच्या साठ्यात होणाऱ्या वाढीबरोबर,क्रमशःघटक जाते.”

तक्त्याद्वारे स्पष्टीकरणः-

“घटत्या सीमांत उपयोगितेचा सिध्दांत पुढील

तक्त्याद्वारे स्पष्ट करता येईल.

          वरील तक्त्याद्वारे असे स्पष्ट होते की, एखाद्या वस्तूच्या नगांचा उपभोग जसजसा वाढत जातो. तसी त्यापासून मिळणारी सीमांत उपयोगिता क्रमशः घटत जाते. व शेवटी ऋण होते.

गृहीतके

१) विवेकशीलता :

उपभोक्‍ता विवेकशील आहे.आणि त्‍याची वर्तणूक सर्वसामान्य आहे. असे मानलेजाते. त्‍यामुळ तो महत्‍तम समाधान मिळविण्याचा प्रयत्‍न करतो.

२) संख्यात्‍मक मापन :

सिदधातात उपयोगितेचे संख्यात्‍मक मापन करता येतेअसे गृहीत धरले जाते. त्‍यामुळे गणिती प्रक्रिया सहज शक्‍य होतात. यामुळे वस्‍तूच्या प्रत्‍येक नगापासून मिळणारी उपयोगिता जाणून घेता येते व त्‍यांची तुलना करता येते.

३) एकजिनसीपणा :

उपभोगातील वस्‍तूचे सर्व नग आकार, स्‍वरूप, रंग, चव इत्‍यादींबाबत समान आहेत.

४) उपभोग सातत्‍य :

एखाद्या वस्‍तूच्या सर्व नगांचा उपभोग कोणताही खंड न पडता सलगपणे एकापाठोपाठ एक घेतला जातो.

५) योग्‍य आकारमान :

उपभोग्‍य वस्‍तूंच्या सर्व नगांचे आकारमान योग्‍य किंवा साधारण असावे. ते अत्‍यंत मोठे किंवा लहान नसावे.

६) स्‍थिरता :

उपभोगाच्या प्रक्रियेत उपभोक्‍त्‍याचे उत्‍पन्न,चव-पसंती, सवयी, आवडी-निवडी यांसारखे घटक स्‍थिर असावेत. पैशाची सीमान्त उपयोगिता सुध्दा स्‍थिर असल्‍याचे गृहीत धरले जाते.

७) विभाज्‍यता : सिद्धान्त असे गृहीत धरतो की, उपभोगात आणलेली वस्तू विभाज्‍य असावी. त्‍यामुळे वस्‍तूचे लहान भागात विभाजन करता येईल.

८) एकच गरज :

एकच गरज पूर्णपणे भागविण्यासाठी वस्‍तूचा वापर होतो. असे गृहित धरले जाते.तरच हा सिध्दांत अनुभवास येतो.

अपवादः-

१) छंदः-

पोस्टाची तिकीटे, दुर्मिळ नाणी, दुर्मिळचित्रे यांचा संग्रह करणे, वाचण करणे, संगित ऐकणे यांसारख्या छंदाच्या बाबतीत हा नियम लागू होत नाही म्हणुन हे या नियमाला अपवाद आहेत.

२) कंजूष व्यक्तीः-

कंजूष उपभोक्ता हा लोभी असतो. त्याला प्रत्येक वाढीव नगापासुन अधिक समाधान मिळते. त्यामुळे हा नियम कंजुष व्यक्तींना लागू होत नाही.

३) व्यसनः-

मध्यपी व्यक्तिच्या बाबतीत असे दिसुन येते की, मध्याच्या प्रत्येक वाढीव नगापासून मिळणारीनशेची पातळी वाढत जाते. त्यामुळे व्यसन देखिल या नियमाला अपवाद आहे.

४) पैसाः-

पैशाची सीमांत उपयोगिता कधीही शुन्य होत नाही. पैशाच्या वाढीव नगापासून सीमांत उपयोगिता वाढत जाते. त्यामुळे पैसा देखिल या नियमाला अपवाद आहे.

५) सत्ताः-

व्यक्तीला जसजशी सत्ता प्राप्त होते तसतशी सत्तेची लालसा वाढत जाते. त्यामुळे सीमांत उपयोगिता ही वाढते म्हणुन सत्ता हि नियमाला अपवाद ठरते.

       वरील प्रमाणे काही अपवाद या नियमाला सागितले जातात परंतू त्यामध्ये काहि गृहितांचे उल्लघन होते त्यामुळे ते अपवाद नसुन फक्त भासमान असतात.

महत्वः-

१) उपभोक्‍त्यांसाठी उपयुक्‍त :

मर्यादित साधनांमुळे महत्‍तम उपयोगिता प्राप्त करण्यासाठी वस्‍तूंच्या उपभोगामध्ये वैविध्य असणेआवश्यक आहे.

२) सरकारसाठी उपयुक्‍त :

शासनाला विविध आर्थिक योजनांची आखणी करण्यासाठी हा सिद्धान्त उपयुक्‍त ठरतो. उदा. प्रगतशील कर धोरण, किंमत धोरण, व्यापार धोरण इत्‍यादी.

३) मूल्‍य विरोधाभास :

 वस्‍तूचे उपयोगिता मूल्‍य व विनिमय मूल्‍य यातील फरक दाखवून हा सिद्धान्त मूल्‍याचा विरोधाभास स्‍पष्‍ट करतो. ज्‍यामध्ये उपयोगिता मूल्‍य जास्‍त उदा. पाणी, हवा, सूर्यप्रकाश इत्‍यादी. घटकाचे विनिमयमूल्‍य कमी असते तसेच काही वस्‍तूंचे उपयोगिता मूल्‍य कमी असते, पण दुर्मिळतेमुळे विनिमय मूल्‍य जास्‍त असते. उदा. हिरे, सोने. हा सिदधान्त वस्‍तूंचे उपयोगिता मूल्‍य व विनिमय मूल्‍य ह्यांतील विरोधाभास समजण्यासाठी साहाय्य करतो.

४) मागणी सिध्दांताचा आधार : मागणीचा सिदधान्त घटत्‍या

सिमांत उपयोगितेच्या सिद्धातावर आधारित आहे. मागणी सिदधातानुसार वस्‍तूची किंमत कमी झाल्‍यास वस्‍तूची मागणी वाढतेआणि किंमत जास्‍त झाल्‍यास मागणी कमी होते. जेव्हा वस्‍तूंच्या नगसंख्येची अधिकाधिक खरेदी उपभोक्‍त्याकडून केली जाते तेव्हा सीमान्त उपयोगिता क्रमशः घटत जाते. म्‍हणून फक्‍त कमी किमतीला वस्‍तूची जास्‍त नगसंख्या खरेदी केली जाते.

टिकाः-

१) अवास्‍तव गृहीतके :

घटत्‍या सीमान्त उपयोगितेचा सिद्धान्त एकजिनसीपणा, सातत्‍य, स्‍थिरता, विवेकशीलता इत्‍यादी विविध गृहीतकांवर आधारित आहे. परंतु प्रत्‍यक्षात या सर्व अटी एकाच वेळी पूर्ण होऊ शकत नाहीत.

२) संख्यात्‍मक मापन :

उपयोगिता संख्येत मोजता येते. तिची बेरीज व तुलना करता येतेआणि कोष्‍टकाद्वारे सादर करता येते. पण प्रत्‍यक्षात उपयोगितेचे संख्यात्‍मक मापन करणेअशक्‍य असते. कारण उपयोगिता ही मानसशास्‍त्रीय संकल्‍पना आहे.

३) अविभाज्‍य वस्‍तू :

हा सिद्धांत गाडी, रेफ्रिजरेटर, दूरदर्शन संच यांसारख्या अविभाज्‍य व अवजड वस्‍तूंसाठी लागू पडत नाही. कारण, साधारणपणेया वस्‍तूंची खरेदी एका वेळी एकाच वस्‍तूची केली जाते. अशा वस्‍तूच्या सीमान्त उपयोगितेची तुलना अशक्‍य असते.

४) पैशाची स्थिर सीमान्त उपयोगिता :

सिदधान्त गृहीत धरतो की पैशाच्या प्रत्‍येक एककाची सीमान्त उपयोगिता स्‍थिर असतेपण टीकाकारांच्या मतेपैशाची सीमान्त उपयोगिता व्यक्‍तिपरत्‍वे बदलते. तसेच किमतींतील बदल, पैशाचा साठा यांमुळे प्रभावित होते.

५) एकच गरज :

हा सिद्धान्त विशिष्‍ट वेळी एकच गरज पूर्ण करून मिळणाऱ्या समाधानापुरता मर्यादित आहे. वास्‍तविक व्यक्‍ती एकाच वेळी अनेक गरजा पूर्ण करून समाधान मिळविते.

 

व्यक्तीची गरज पूर्ण करण्याची वास्तूच्या अंगी असणारी शक्ती म्हणजे वास्तुशास्त्र.

वास्तुशास्त्र हे एक प्राचीन भारतीय विज्ञान आहे, जे बांधकाम आणि वास्तुकला यांच्याशी संबंधित आहे. वास्तुशास्त्रानुसार, प्रत्येक वास्तूमध्ये ऊर्जा असते आणि या ऊर्जेचा मानवी जीवनावर परिणाम होतो. वास्तुशास्त्र वास्तूतील सकारात्मक ऊर्जा वाढवण्यास आणि नकारात्मक ऊर्जा कमी करण्यास मदत करते.

वास्तुशास्त्र खालील गरजा पूर्ण करते:

• शारीरिक गरज: वास्तू माणसाला राहण्यासाठी सुरक्षित आणि आरामदायक जागा पुरवते.
• मानसिक गरज: वास्तू माणसाला शांत आणि आनंदी ठेवण्यास मदत करते.
• आध्यात्मिक गरज: वास्तू माणसाला ध्यान आणि प्रार्थना करण्यासाठी योग्य वातावरण निर्माण करते.

त्यामुळे, वास्तुशास्त्र हे व्यक्तीच्या जीवनातील एक महत्त्वाचा भाग आहे.