जेव्हा ऑक्सिडीकरण व क्षपण या दोन्ही अभिक्रिया घडून येतात, तेव्हा त्या अभिक्रियेला रेडॉक्स अभिक्रिया

म्हणतात.रेडॉक्स अभिक्रिया = क्षपण + ऑक्सिडीकरण

Redox = Reduction + Oxidation

रेडॉक्स अभिक्रिया, एका अभिक्रियाकारकाचे ऑक्सिडीकरण होते, तर दुसऱ्या अभिक्रिया कारकाचे क्षपण होते. ऑक्सिडकामुळे क्षपणकाचे ऑक्सिडीकरण होते व क्षपणकामुळे ऑक्सिडकाचे क्षपण होते.

उदा.,

CuO(s) +Hb(g) →Cu(s) +HOg

या अभिक्रियेच्या वेळी कॉपर ऑक्साइडरेडॉक्स अभिक्रिया म्हणजे काय ? रेडॉक्स अभिक्रिया कोणतेही दोन उदाहरणे द्या व रासायनिक अभिक्रिया चा सहायाने स्पष्ट कराया अभिक्रियेच्या वेळी कॉपर ऑक्साइड (Cuo) मधील ऑक्सिजनचा अणू बाहेर पडतो अर्थात त्याचे क्षपण होते, तर हायड्रोजनचा अणू ऑक्सिजन स्वीकारतो आणि पाणी (H2O) तयार होते, म्हणून हायड्रोजनचे ऑक्सिडीकरण होते. ऑक्सिडीकरण व क्षपण या अभिक्रिया एकाच वेळी घडतात.

रेडॉक्स अभिक्रियेची उदाहरणे :

(१)

2H₂S

+SO 73S सल्फर

+4HC

→

मॅग

हायड्रोजेन सल्फाइड

(२)

MnO2

मॅगनीज डायऑक्साइड

रेडॉक्स अभिक्रिया (Redox Reaction):

रेडॉक्स अभिक्रिया म्हणजे रासायनिक अभिक्रियांचा एक प्रकार आहे ज्यामध्ये इलेक्ट्रॉनची देवाणघेवाण होते. या अभिक्रियेत, एक रासायनिक पदार्थ इलेक्ट्रॉन गमावतो (ऑक्सिडेशन - Oxidation) आणि दुसरा रासायनिक पदार्थ इलेक्ट्रॉन स्वीकारतो (रिडक्शन - Reduction). ऑक्सिडेशन आणि रिडक्शन या क्रिया नेहमी एकाच वेळी घडतात.

रेडॉक्स अभिक्रियेची उदाहरणे:

1. लोखंडाचे गंजणे (Rusting of Iron):

   लोखंड जेव्हा ऑक्सिजन आणि पाण्याच्या संपर्कात येते, तेव्हा गंजण्याची प्रक्रिया होते. या प्रक्रियेत लोखंडाचे ऑक्सिडेशन होते आणि ऑक्सिजनचे रिडक्शन होते.

   रासायनिक समीकरण:

   Fe → Fe²⁺ + 2e^- (ऑक्सिडेशन)

   O₂ + 4e^- + 2H₂O → 4OH^- (रिडक्शन)

   या अभिक्रियेत लोखंड (Fe) इलेक्ट्रॉन गमावून Fe²⁺ आयन तयार करतो, तर ऑक्सिजन (O₂) इलेक्ट्रॉन स्वीकारून OH^- आयन तयार करतो.

2. मिथेनचे ज्वलन (Combustion of Methane):

   मिथेन (CH₄) वायू ऑक्सिजनच्या उपस्थितीत जळतो, तेव्हा कार्बन डायऑक्साईड (CO₂) आणि पाणी (H₂O) तयार होते. या अभिक्रियेत मिथेनचे ऑक्सिडेशन होते आणि ऑक्सिजनचे रिडक्शन होते.

   रासायनिक समीकरण:

   CH₄ + 2O₂ → CO₂ + 2H₂O

   या अभिक्रियेत मिथेन ऑक्सिजनबरोबर अभिक्रिया करून कार्बन डायऑक्साईडमध्ये रूपांतरित होते, म्हणजेच कार्बनचे ऑक्सिडेशन होते, तर ऑक्सिजनचे रिडक्शन होऊन पाणी तयार होते.

स्पष्टीकरण:

• ऑक्सिडेशन (Oxidation): ज्या अभिक्रियेत रासायनिक पदार्थ इलेक्ट्रॉन गमावतो, त्या अभिक्रियेला ऑक्सिडेशन म्हणतात. ऑक्सिडेशनमध्ये ऑक्सिडेशन अंक वाढतो.
• रिडक्शन (Reduction): ज्या अभिक्रियेत रासायनिक पदार्थ इलेक्ट्रॉन स्वीकारतो, त्या अभिक्रियेला रिडक्शन म्हणतात. रिडक्शनमध्ये ऑक्सिडेशन अंक कमी होतो.

रेडॉक्स अभिक्रिया जीवनातील अनेक महत्वाच्या प्रक्रियांचा भाग आहे, जसे की श्वासोच्छ्वास, प्रकाश संश्लेषण, आणि धातूंचे क्षरण.

अधिक माहितीसाठी:

• Khan Academy - Redox Reactions
• Chemistry Learner - Redox Reactions