उपयोगिता

उपभोक्त्याला निरनिराळ्या उपभोग्य वस्तूंची व सेवांची गरज भासते. उपभोक्त्यांच्या गरजा भागविण्याची वस्तूंची व सेवांची जी शक्ती, तिला ‘उपयोगिता’ असे म्हणतात. स्थूलमानाने अर्थशास्त्राचा इतिहास मूल्यमीमांसेच्या प्रश्नाची उकल करण्यातून उद्भवला आहे, असे म्हणतात. उपयोगिता या संकल्पनेने मूल्यमीमांसेच्या प्रश्नाची उकल होण्यास पुष्कळच मदत झाली आहे आणि म्हणून अर्थशास्त्राच्या तात्त्विक विवेचनात उपयोगिता या संकल्पनेस अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. वस्तूची उपयोगिता ही नैतिक दृष्ट्या तटस्थ संकल्पना आहे. म्हणूनच ‘उपयोगिता’ (युटिलिटी) आणि ‘उपयुक्तता’ (युसफुलनेस) यांतील फरक स्पष्ट केला पाहिजे. ज्या उपभोग्य वस्तूला उपयोगिता आहे ती उपयुक्त असेलच असे नाही. उपयुक्ततेचा नैतिकतेशी संबंध आहे. कोणतीही उपभोग्य वस्तू उपयुक्त आहे की नाही हे नीतिशास्त्र, सामाजिक रूढी, परंपरा आदी कसोट्यांवरून ठरविले जाते. परंतु कोणत्याही उपभोग्य वस्तूला उपयोगिता आहे की नाही, हे तिला असलेल्या उपभोक्त्यांच्या मागणीवरून ठरविले जाते. उपभोक्त्यांना निरनिराळ्या उपभोग्य वस्तूंची गरज का भासते आणि ते वस्तूंची मागणी का करतात, या प्रश्नांचा विचार अर्थशास्त्रात मोडत नाही. तसेच कोणत्या गरजा नैतिकदृष्ट्या इष्ट व कोणत्या अनिष्ट, हेही अर्थशास्त्र सांगू शकत नाही. तंबाखू, अफू, गांजा, विष या व अशा प्रकारच्या वस्तू उपभोक्त्यांच्या आरोग्याला विघातक असल्यामुळे त्यांना उपयुक्तता नाही, परंतु उपयोगिता आहे कारण उपभोक्त्यांना त्यांची गरज असते. म्हणून त्या वस्तूंना मागणी असते आणि उपभोक्ते त्या वस्तू किंमत देऊन विकत घ्यावयास तयार असतात.

कोणत्याही वस्तूची गरज भागविण्याची शक्ती म्हणजे तिची उपयोगिता, असे वर म्हटले आहे. परंतु वस्तूची ही शक्ती किंवा सामर्थ्य म्हणजे तिचा तो स्थायीभाव किंवा वस्तुनिष्ठ गुणधर्म नव्हे. वस्तूची उपयोगिता काही अंशी तिच्या स्थायी गुणधर्मावर व बहुतांश उपभोक्त्यांच्या वृत्तीवर अवलंबून असते. म्हणून उपयोगिता बव्हंशी व्यक्तिनिष्ठ संकल्पना आहे. वस्तूची उपयोगिता तिच्या अंगभूत गुणधर्माने नव्हे, तर उपभोक्त्यांच्या वस्तूच्या गरजेच्या तीव्रतेने दर्शविली जाते. निरनिराळ्या उपभोक्त्यांचे वस्तूंच्या सेवनाबाबतचे अनुभव, त्यांच्या चवी आणि आवडीनिवडी वेगवेगळ्या असल्यामुळे अमुक एका वस्तु-परिमाणाची अमुक उपयोगिता, असे म्हणता येत नाही.

उपभोग्य वस्तूंचा ‘वस्तूनिष्ठ’ भाग व त्यांचा ‘व्यक्तीनिष्ठ’ भाग यांच्या परस्परसंबंधाविषयीच्या वादामुळेच अर्थशास्त्रीय वाङ्मयाला नवीन वळण मिळाले. ॲडम स्मिथ (१७२३–१७९०), डेव्हीड रिकार्डो (१७७२–१८२३), टॉमस मॅल्थस (१७६६–१८३४) वगैरे सनातनवादी अर्थाशास्त्रज्ञांनी वस्तूच्या उपयोगितेविषयी विचार मांडताना वस्तूच्या वस्तुनिष्ठ भागावर अधिक भर दिलेला दिसून येतो. नंतर साधारणपणे १८७० पासून उपयोगितेचा वापर करताना वस्तूच्या व्यक्तीनिष्ठ भागावर अधिक जोर देण्यात आला व अर्थशास्त्राच्या प्रगतीला नवीन चालना मिळाली. विल्यम स्टॅन्ली जेव्हन्झ (१८३७–१८८२), कार्ल मेंगर (१८४०–१९२१), लेआँ व्हालरा (१८३४–१९१०), हे सुप्रसिद्ध ऑस्ट्रियन अर्थशास्त्रज्ञ सीमांत उपयोगिता संप्रदायाचे अध्वर्यू होत. नंतरच्या अर्थशास्त्रज्ञांनी म्हणजे ॲल्फ्रेड मार्शल (१८४२–१९२४), व्हेझर (१८५१–१९२६), बंबाव्हेर्क (१८५१–१९१४), व्हिलफ्रेदो पारेअतो (१८४८–१९२३) यांनी सीमांत उपयोगितेच्या सिद्धांताला अर्थशास्त्रात समाविष्ट करून घेतले.

घटत्या सीमांत उपयोगितेचा नियम: कोणत्याही उपभोग्य वस्तूच्या सेवनापासून उपभोक्त्याला समाधान प्राप्त होते. उपभोग्य वस्तूच्या उपयोगितेचे मापन समाधानाच्या एककांत किंवा अंशांत करतात. उपभोक्त्याजवळील वस्तूचे परिमाण वाढत असताना समग्र उपयोगिता वाढत जाणे स्वाभाविक आहे परंतु जसजसे वस्तूचे परिमाण वाढत राहते, तसतसे समग्र उपयोगितेच्या वाढीचे प्रमाण कमी कमी होत जाते. उपभोक्त्याच्या दृष्टीने दोन सफरचंदांची समग्र उपयोगिता तीन सफरचंदांच्या समग्र उपयोगितेपेक्षा कमी असते, म्हणजे सफरचंदांच्या परिमाणात एका सफरचंदाची भर पडल्यामुळे तीन सफरचंदांची समग्र उपयोगिता दोन सफरचंदांच्या समग्र उपयोगितेपेक्षा अधिक होते. वस्तूच्या परिमाणात वाढ झाल्याने समग्र उपयोगितेत जी वाढ होते, तिला सीमांत उपयोगिता म्हणतात. समजा, एका सफरचंदाची समग्र उपयोगिता १० एकक आहे, तर त्याची सीमांत उपयोगिता १० एककच राहील. दोन सफरचंदांची समग्र उपयोगिता १६ एकक आहे आणि तीन सफरचंदांची समग्र उपयोगिता २० एकक आहे, तर दोन सफरचंदांची सीमांत उपयोगिता सहा आणि तीन सफरचंदांची सीमांत उपयोगिता चार होईल...

क्षरययडयड