प्रायोगिक संशोधन पद्धती (Experimental Research Method) ही एक पद्धत आहे ज्यामध्ये संशोधक एक किंवा अधिक चल (variable) हाताळतात आणि त्याचा परिणाम दुसऱ्या चलवर (dependent variable) पाहतात. या पद्धतीत, संशोधक यादृच्छिकपणे (randomly) सहभागींना वेगवेगळ्या गटांमध्ये विभागतात, ज्यामुळे निष्कर्षांमध्ये त्रुटी येण्याची शक्यता कमी होते.

प्रायोगिक संशोधनाची वैशिष्ट्ये:

• नियंत्रण (Control): संशोधक बहुतेक relevant variables नियंत्रित ठेवतो.
• यादृच्छिक नेमणूक (Random Assignment): सहभागींना गटांमध्ये यादृच्छिकपणे विभागले जाते.
• manipulation: संशोधक independent variable मध्ये बदल करतो.
• कारणात्मक संबंध (Causal Relationship): या पद्धतीमुळे दोन variables मधला संबंध समजू शकतो.

उदाहरण:

एका शाळेतील विद्यार्थ्यांवर अभ्यास करण्यासाठी संशोधक दोन गट तयार करतात. पहिल्या गटाला नवीन पद्धतीने शिकवले जाते, तर दुसर्‍या गटाला नेहमीच्या पद्धतीने. काही दिवसांनंतर दोन्ही गटांची परीक्षा घेतली जाते आणि निकालांची तुलना केली जाते. ज्या गटाला नवीन पद्धतीने शिकवले, त्यांचे निकाल चांगले आले, तर याचा अर्थ नवीन पद्धत अधिक प्रभावी आहे.

प्रायोगिक संशोधनाचे फायदे:

• कारणात्मक संबंध ओळखता येतो.
• परिणामांचे अचूक मापन करता येते.
• इतर संशोधनांच्या तुलनेत अधिक वस्तुनिष्ठ (objective) असते.

मर्यादा:

• प्रयोगशाळेतील कृत्रिम वातावरणामुळे नैसर्गिक परिस्थितीत निष्कर्ष बदलू शकतात.
• काही नैतिक मुद्दे असू शकतात.
• खर्चिक आणि वेळखाऊ प्रक्रिया आहे.