प्रायोगिक संशोधन पद्धती (Experimental Research Method) ही एक अशी संशोधन पद्धती आहे ज्यामध्ये संशोधक एक किंवा अधिक चल (variable) नियंत्रित करून दुसऱ्या चल (variable) वरील त्याचा परिणाम पाहतो.

व्याख्या:

• प्रायोगिक संशोधन पद्धतीमध्ये, संशोधक विशिष्ट परिस्थितीत फेरबदल करून त्या बदलांचा अभ्यास करतो.
• हे संशोधन कारण आणि परिणाम (cause and effect) संबंधांवर आधारित असते.

उदाहरण:

एकाद्या खताचा (fertilizer) विशिष्ट पिकावर (crop) काय परिणाम होतो हे पाहण्यासाठी, शेतकरी दोन गट तयार करतो. एका गटाला खत देतो आणि दुसऱ्या गटाला खत देत नाही. मग दोन्ही गटांतील पिकांची वाढ मोजतो. यावरून खताचा परिणाम दिसून येतो.

प्रायोगिक संशोधनाचे घटक:

1. स्वतंत्र चल (Independent variable): हे संशोधक बदलू शकतो.
2. अवलंबित चल (Dependent variable): याच्यावर स्वतंत्र चलाचा परिणाम होतो.
3. नियंत्रित गट (Control group): या गटाला कोणताही बदल दिला जात नाही.
4. प्रायोगिक गट (Experimental group): या गटाला स्वतंत्र चल दिला जातो.

प्रायोगिक संशोधनाचे फायदे:

• यामुळे अचूक निष्कर्ष मिळतात.
• कारण आणि परिणाम संबंध स्पष्टपणे समजतो.
• इतर संशोधनांमध्ये उपयोगी.

प्रायोगिक संशोधनाचे तोटे:

• खर्चिक आणि वेळखाऊ असू शकते.
• प्रयोगशाळेतील (laboratory) कृत्रिम (artificial) वातावरणामुळे नैसर्गिक परिणाम दिसणे कठीण होते.
• नैतिक (ethical) समस्या निर्माण होऊ शकतात.

उदाहरण :

मानसशास्त्रज्ञ (psychologist) मुलांच्या शिकण्यावर (learning) संगीत (music) ऐकण्याचा काय परिणाम होतो हे पाहण्यासाठी प्रयोग करू शकतात.

निष्कर्ष:

प्रायोगिक संशोधन पद्धती ही उपयुक्त आहे, पण काही मर्यादा आहेत. त्यामुळे संशोधकाने विचारपूर्वक ही पद्धत वापरावी.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• QuestionPro - Experimental Research: Definition, Types & Examples
• Simply Psychology - The Experimental Method