संशोधन

संशोधन आराखड्याचे (Research Design) अनेक प्रकार आहेत, जे संशोधनाच्या उद्दिष्टानुसार आणि प्रश्नानुसार निवडले जातात. प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

1. वर्णनात्मक संशोधन आराखडा (Descriptive Research Design):

   हा आराखडा 'काय आहे' या प्रश्नाचे उत्तर देतो. यात विशिष्ट घटना, लोकसंख्या किंवा परिस्थितीची सविस्तर माहिती गोळा केली जाते आणि तिचे वर्णन केले जाते. उदा. एखाद्या विशिष्ट शहरात राहणाऱ्या लोकांचे जीवनमान कसे आहे, याची माहिती गोळा करणे.

2. शोधक संशोधन आराखडा (Exploratory Research Design):

   जेव्हा एखाद्या विषयाबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नसते किंवा संशोधकाला समस्या अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घ्यायची असते, तेव्हा हा आराखडा वापरला जातो. यात नवीन कल्पना किंवा गृहितके शोधण्याचा प्रयत्न केला जातो. 'हा प्रश्न का निर्माण झाला?' किंवा 'आपण याबद्दल अधिक काय शिकू शकतो?' अशा प्रश्नांची उत्तरे शोधली जातात.

3. स्पष्टीकरणात्मक संशोधन आराखडा (Explanatory Research Design):

   हा आराखडा घटनांमधील 'कारण आणि परिणाम' (cause and effect) संबंध स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न करतो. 'का?' या प्रश्नाचे उत्तर शोधणे हे त्याचे मुख्य उद्दिष्ट असते. यात दोन किंवा अधिक चलांमधील संबंधांचे विश्लेषण केले जाते.

4. प्रयोगात्मक संशोधन आराखडा (Experimental Research Design):

   हा एक वैज्ञानिक आणि पद्धतशीर आराखडा आहे, ज्यामध्ये संशोधक एका किंवा अधिक चलांवर (independent variables) नियंत्रण ठेवतो आणि त्याचा दुसऱ्या चलावर (dependent variable) काय परिणाम होतो हे पाहतो. यात कारण आणि परिणाम संबंध सिद्ध केला जातो. उदा. नवीन औषधाचा रुग्णांवर होणारा परिणाम तपासणे.

5. सहसंबंधी संशोधन आराखडा (Correlational Research Design):

   हा आराखडा दोन किंवा अधिक चलांमध्ये (variables) काय संबंध आहे हे तपासतो, पण तो कारण आणि परिणाम संबंधांची हमी देत नाही. यात चलांमधील सहसंबंधाची शक्ती आणि दिशा मोजली जाते. उदा. अभ्यास केलेल्या तासांचा आणि परीक्षेतील गुणांचा संबंध.

6. कारण-तुलनात्मक संशोधन आराखडा (Causal-Comparative Research Design / Quasi-Experimental Design):

   हा आराखडा प्रयोगात्मक आराखड्यासारखाच असतो, परंतु यात संशोधक स्वतंत्र चलांवर पूर्ण नियंत्रण ठेवू शकत नाही. यात आधीच अस्तित्वात असलेल्या गटांमधील फरक आणि त्याचे संभाव्य कारण शोधले जाते. उदा. धूम्रपान करणाऱ्या आणि न करणाऱ्या लोकांमध्ये फुफ्फुसांच्या आरोग्यातील फरक.

7. एकल-प्रकरण अभ्यास (Case Study Research Design):

   यात एका विशिष्ट व्यक्ती, गट, संस्था किंवा घटनेचा सखोल आणि विस्तृत अभ्यास केला जातो. हा आराखडा विशिष्ट घटनेबद्दल सखोल माहिती प्रदान करतो.

8. अनुदैर्ध्य संशोधन आराखडा (Longitudinal Research Design):

   यात एकाच गटाचा किंवा व्यक्तींचा दीर्घ कालावधीसाठी अभ्यास केला जातो, ज्यामुळे कालांतराने होणारे बदल किंवा विकासाचे निरीक्षण करता येते. उदा. बालकाचा जन्मापासून ते मोठ्या होईपर्यंतचा विकास अभ्यासणे.

9. अनुप्रस्थ/छेदकीय संशोधन आराखडा (Cross-Sectional Research Design):

   यात एका विशिष्ट वेळी वेगवेगळ्या गटांमधील डेटा गोळा केला जातो. हा आराखडा वेगवेगळ्या गटांची तुलना एकाच वेळी करण्यासाठी उपयुक्त ठरतो. उदा. वेगवेगळ्या वयोगटांतील लोकांची एका विशिष्ट विषयावरील मते तपासणे.

10. कृती संशोधन आराखडा (Action Research Design):

    हा आराखडा एखाद्या विशिष्ट समस्येचे निराकरण करण्यासाठी किंवा एखाद्या परिस्थितीत सुधारणा घडवण्यासाठी वापरला जातो. यात समस्या ओळखणे, उपाययोजना करणे, तिची अंमलबजावणी करणे आणि परिणामांचे मूल्यांकन करणे या टप्प्यांचा समावेश असतो. हा विशेषतः शिक्षण किंवा सामाजिक क्षेत्रांमध्ये वापरला जातो.

संशोधनाच्या उद्दिष्टांनुसार आणि उपलब्ध संसाधनांनुसार यापैकी योग्य आराखडा निवडला जातो.

सहसंबंधनात्मक संशोधन ही एक प्रकारची गैर-प्रायोगिक संशोधन पद्धती आहे, ज्यामध्ये दोन व्हेरिएबल्समधील संबंधाचा अभ्यास केला जातो. या संशोधनात, संशोधक व्हेरिएबल्समध्ये फेरफार न करता फक्त त्यांचे निरीक्षण करतात आणि त्यांच्यातील संबंध शोधण्याचा प्रयत्न करतात.

सहसंबंधनात्मक संशोधनाचे प्रकार:

• सकारात्मक सहसंबंध: जेव्हा एक व्हेरिएबल वाढतो, तेव्हा दुसरा व्हेरिएबल देखील वाढतो.
• नकारात्मक सहसंबंध: जेव्हा एक व्हेरिएबल वाढतो, तेव्हा दुसरा व्हेरिएबल कमी होतो.
• शून्य सहसंबंध: दोन व्हेरिएबल्समध्ये कोणताही संबंध नसतो.

उदाहरण: * अभ्यास करण्याची वेळ आणि परीक्षेतील गुण यांच्यातील संबंध. जास्त वेळ अभ्यास केल्यास चांगले गुण मिळण्याची शक्यता असते, हा सकारात्मक सहसंबंध आहे. * सिगारेट ओढणे आणि फुफ्फुसाचा कर्करोग होणे यांच्यातील संबंध. जास्त सिगारेट ओढल्यास फुफ्फुसाचा कर्करोग होण्याची शक्यता वाढते, हा देखील सकारात्मक सहसंबंध आहे.

सहसंबंधनात्मक संशोधनाचे फायदे:

• नैसर्गिक वातावरणात अभ्यास: हे संशोधन नैसर्गिक वातावरणात केले जाते, त्यामुळे निष्कर्ष अधिक वास्तविक असतात.
• कमी खर्चिक: इतर संशोधन पद्धतींच्या तुलनेत हे संशोधन कमी खर्चिक आहे.
• दोन व्हेरिएबल्समधील संबंध शोधण्यास उपयुक्त.

सहसंबंधनात्मक संशोधनाचे तोटे:

• कारणात्मक संबंध निश्चित करता येत नाही: या संशोधनातून दोन व्हेरिएबल्समध्ये संबंध आहे हे कळते, पण कोणता व्हेरिएबल दुसऱ्या व्हेरिएबलला कारणीभूत आहे हे सांगता येत नाही.
• तिसऱ्या व्हेरिएबलचा प्रभाव: दोन व्हेरिएबल्समधील संबंध तिसऱ्या व्हेरिएबलमुळे असू शकतो.

निष्कर्ष: सहसंबंधनात्मक संशोधन हे दोन व्हेरिएबल्समधील संबंध शोधण्यासाठी उपयुक्त आहे. मात्र, यातून कारणात्मक संबंध निश्चित करता येत नाही.

अधिक माहितीसाठी: सिम्पली सायकॉलॉजी क्वेश्चनप्रो

सहसंबंधात्मक संशोधन (Correlational Research)

सहसंबंधात्मक संशोधन ही एक प्रकारची संशोधन पद्धती आहे ज्यामध्ये दोन किंवा अधिक चलांमधील संबंधाचा अभ्यास केला जातो. हे संशोधन हे निर्धारित करते की दोन चल एकत्र कसे बदलतात, परंतु हे आवश्यक नाही की एक चल दुसऱ्याला कारणीभूत आहे.

सहसंबंधाचे प्रकार:

• सकारात्मक सहसंबंध: जेव्हा एक चल वाढतो तेव्हा दुसरा चल देखील वाढतो.
• नकारात्मक सहसंबंध: जेव्हा एक चल वाढतो तेव्हा दुसरा चल कमी होतो.
• शून्य सहसंबंध: दोन चलांमध्ये कोणताही संबंध नाही.

उदाहरण:

उदाहरणार्थ, अभ्यास आणि गुण यांच्यातील संबंध तपासण्यासाठी सहसंबंधात्मक संशोधन वापरले जाऊ शकते. संशोधकांना असे आढळले की जे विद्यार्थी जास्त अभ्यास करतात त्यांना चांगले गुण मिळतात. यावरून असे सूचित होते की अभ्यास आणि गुण यांच्यात सकारात्मक सहसंबंध आहे.

सहसंबंधात्मक संशोधनाचे फायदे:

• नैसर्गिक सेटिंगमध्येVariableचा अभ्यास करण्याची क्षमता.
• दोन चलांमधील संबंध शोधण्याची क्षमता.
• भविष्यवाणी करण्याची क्षमता.

सहसंबंधात्मक संशोधनाचे तोटे:

• कारणात्मक संबंध स्थापित करण्याची असमर्थता.
• तिसऱ्याVariableचा प्रभाव.
• दिशात्मकतेची समस्या.

सहसंबंधात्मक संशोधन हे उपयुक्त आहे जेव्हा दोनVariableमधील संबंध शोधणे आवश्यक असते, परंतु कारणात्मक संबंध स्थापित करणे शक्य नसते.

अधिक माहितीसाठी काही उपयुक्त संकेतस्थळे:

• Correlation - Simply Psychology
• Correlational Research: What it is with Examples - QuestionPro

परिकल्पना (Hypothesis) हे संशोधनातील एक महत्वाचेTool आहे. परिकल्पना म्हणजे एखाद्या गोष्टीबद्दल केलेले अनुमान किंवा तात्पुरते विधान, जे संशोधनाद्वारे तपासले जाते.

परिकल्पनेचे कार्य:

• संशोधनाला दिशा देणे: परिकल्पना संशोधकाला कोणत्या दिशेने जायचे आहे हे ठरवते.
• आधार देणे: परिकल्पना संशोधनासाठी एक सैद्धांतिक आधार तयार करते.
• चाचणी करणे: परिकल्पना सत्य आहे की नाही हे तपासण्यासाठी संशोधन केले जाते.
• समस्या सोडवणे: परिकल्पना समस्यांचे संभाव्य समाधान शोधण्यास मदत करते.

परिकल्पनेचे स्वरूप:

• स्पष्टता: परिकल्पना स्पष्ट आणि समजायला सोपी असावी.
• तार्किक: परिकल्पना तार्किक विचारांवर आधारित असावी.
• अनुभवजन्य: परिकल्पना अनुभवांवर आधारित असावी, म्हणजे ती तपासता यायला पाहिजे.
• विशिष्टता: परिकल्पना विशिष्टVariable (घटक) आणि त्यांच्यातील संबंधांबद्दल असावी.
• चाचणी करण्यायोग्य: परिकल्पना अशी असावी की तिची चाचणी करता येईल आणि ती खोटी ठरवता येईल.

थोडक्यात, परिकल्पना हे संशोधनाचे महत्वाचे Tool आहे, जे संशोधनाला दिशा देते आणि समस्येचे समाधान शोधण्यास मदत करते.

अधिक माहितीसाठी आपण खालील लिंकला भेट देऊ शकता:

• Hypothesis: Meaning, Sources, Types and Formulation of Hypothesis
• Hypothesis Testing in Research: Step by Step Guide

तुमच्या प्रश्नाचे उत्तर देण्यासाठी, काही गोष्टी स्पष्ट करणे आवश्यक आहे:

1. नोबेल पारितोषिक जिंकणे हे अनेक घटकांवर अवलंबून असते: नोबेल पारितोषिक जिंकणे हे केवळ व्यक्तीच्या खाण्याच्या सवयीवर अवलंबून नसते. त्यासाठी बुद्धिमत्ता, कठोर परिश्रम, समर्पण आणि नशिबाची देखील गरज असते.
2. वैज्ञानिक दृष्टिकोन: असा कोणताही वैज्ञानिक पुरावा नाही की मांसाहारी लोकांना शाकाहारी लोकांपेक्षा जास्त नोबेल पारितोषिक मिळतात.
3. आकडेवारी: जर आपण आकडेवारी पाहिली, तर असे दिसून येते की अनेक शाकाहारी लोकांना देखील नोबेल पारितोषिक मिळाले आहेत. उदाहरणार्थ, लिओ टॉल्स्टॉय, ज्यांना साहित्यासाठी नोबेल पारितोषिकासाठी नामांकन मिळाले होते, ते शाकाहारी होते. नोबेल पारितोषिक अधिकृत संकेतस्थळ तुम्हाला याबद्दल अधिक माहिती मिळू शकेल.
4. eating habit (खाण्याच्या सवयी): कोणाच्या खाण्याच्या सवयीवरून त्यांची बुद्धिमत्ता ठरवणे योग्य नाही. प्रत्येक व्यक्तीची विचार करण्याची पद्धत वेगळी असते.

त्यामुळे, शाकाहारी लोकांना नोबेल पारितोषिक मिळत नाही हे म्हणणे योग्य नाही. नोबेल पारितोषिक मिळवण्यासाठी अनेक गोष्टी महत्त्वाच्या असतात, ज्यामध्ये व्यक्तीची प्रतिभा, कठोर परिश्रम आणि नशीब यांचा समावेश असतो.

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठात समाजशास्त्र विषयात पीएच.डी. (Ph.D.) करिता प्रबंधाचा सारांश कसा तयार करायचा यासाठी काही सूचना:

1. विषय निवड:
2. संशोधन प्रस्ताव (Research Proposal):
3. प्रबंध लेखन:
4. सारांश लेखन:
5. विद्यापीठाचे नियम:
अधिक माहितीसाठी:

समाजशास्त्र एक गतिमान आणि सतत विकसित होणारे क्षेत्र आहे. त्यामुळे 'आजपर्यंत न झालेले संशोधन विषय' निश्चितपणे सांगणे कठीण आहे. तरीही, काही संभाव्य संशोधन विषय खालीलप्रमाणे दिले आहेत, ज्यांवर लक्ष केंद्रित केले जाऊ शकते:

• कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि सामाजिक संबंध: कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence) व्यक्तींच्या सामाजिक संबंधांवर कसा परिणाम करते, याचा अभ्यास करणे. उदा. AI-आधारित मित्रत्वाचे मानवी भावनिक आणि सामाजिक जीवनावर होणारे परिणाम.
• डिजिटल डिटॉक्सचा समाजावर परिणाम: सोशल मीडिया आणि इतर डिजिटल प्लॅटफॉर्म्सच्या अतिवापरामुळे होणारे नकारात्मक परिणाम कमी करण्यासाठी 'डिजिटल डिटॉक्स' (Digital Detox) किती प्रभावी आहे आणि त्याचा समाजावर काय परिणाम होतो, यावर संशोधन करणे.
• हवामान बदल आणि सामाजिक असमानता: हवामान बदलामुळे सामाजिक असमानता कशी वाढते आणि गरीब व वंचित समुदायांवर त्याचा काय परिणाम होतो, यावर अभ्यास करणे.
• तंत्रज्ञान आणि वृद्धत्व: वृद्ध लोकांच्या जीवनात तंत्रज्ञानाचा वापर कसा सुलभ आणि आनंददायी बनवता येईल, यावर संशोधन करणे. उदा. वृद्ध लोकांसाठी सोपे आणि वापरण्यास सोपे तंत्रज्ञान विकसित करणे.
• ऑनलाइन समुदायांचा राजकीय ध्रुवीकरण (Political Polarization) वर प्रभाव: ऑनलाइन समुदाय राजकीय ध्रुवीकरण कसे वाढवतात आणि त्यातून समाजात फूट कशी पडते, यावर संशोधन करणे.