बचत गटाची कार्ये कोणती?
• निश्चित स्वरूपाचे उद्दिष्ट घेऊन स्व-इच्छेने एकत्र आलेल्या लोकांचा/महिलांचा समूह म्हणजे बचत गट.
• एकाच कारणासाठी गटातील लोकांच्या उन्नती, विकास व फायद्यासाठी एकत्रित आलेला समूह म्हणजे बचत गट होय.
• प्रत्येक सभासद समान रक्कम, ठराविक कालावधीत बचत म्हणून एकत्र करतात व त्याचा उपयोग सभासदांच्या आर्थिक गरजा भागविण्यासाठी लोकशाही मार्गाने करतात.
• ही कोणतीही योजना अथवा प्रकल्प नसून महिलांना व युवकांना संघटित करण्यासाठी, त्यांना विकासात्मक स्वरूपाचे शिक्षण देण्यासाठीचे माध्यम होय.
बचत गटाचे फायदे.
• संघटन होते व बचत आणि काटकसरीची सवय लागते.
• बचत गटामुळे अडीअडचणींच्या वेळेस तातडीच्या गरजा भागविण्यासाठी सावकाराकडून कर्ज घ्यावे लागत नाही.
• त्वरीत व सुलभरित्या कर्ज पुरवठा होतो व सभासदांना बचतीची सवय लागते आणि बँकेचे व्यवहार माहिती होतात.
• सावकारी कर्जाच्या तुलनेत अत्यंत कमी व्याजदरात आर्थिक सहाय्य उपलब्ध होते त्यामुळे सदस्यांच्या एकमेकांच्या आर्थिक अडचणी सोडविल्या जातात.
• सभासदांमध्ये परस्पर सहकार्य व विश्वास निर्माण होतो.
• सभासदांना अंतर्गत कर्ज पुरवठा अल्प व्याजदराने होतो.
• महिला घराबाहेर पडून त्यांना नवीन बाबी शिकण्याची संधी मिळते.
• महिला स्वावलंबी होतात.
• महिलांना बचत, कर्ज घेणे व परतफेड करणे अशा आर्थिक व्यवहारांची माहिती होते व त्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
• सरकारच्या लोककल्याणाच्या विविध योजनांची माहिती होते.
राष्ट्रीय कृषी आणि ग्रामीण विकास बँक (नाबार्ड) हे ग्रामीण भागात स्वयंसहाय्यता बचत गट स्थापन करण्यासाठी स्वयंसेवी संस्थांची मदत घेतात. स्वयंसेवी संस्था ह्या बचत गट स्थापन करतात, त्यासाठी नाबार्डकडून त्यांना आर्थिक व प्रशिक्षण विषयक सर्व सहकार्य मिळत असते. थोडक्यात ग्रामीण भागामध्ये नाबार्ड ही संस्था स्वयंसहाय्यता बचत गट हे स्वयंसेवी संस्थांच्या माध्यमातून स्थापन करते.
तसेच बचत गटाच्या माध्यमातून महिलांनी उत्पादित केलेल्या मालाला बाजारपेठ मिळवून देण्यासाठी जिल्ह्याच्या तसेच मोठया शहरांच्या ठिकाणी उत्पादित मालाची प्रदर्शने भरवून त्या प्रदर्शनामधून महिलांचा आर्थिक मदत होते
महिला आर्थिक विकास महामंडळ मर्यादित (माविम) ही संस्था ग्रामीण भागात तसेच शहरी भागात महिलांचे स्वयंसहाय्यता बचत गट स्थापन करते. या कामामध्ये माविमला त्यांनी नेमलेल्या स्वयंसेवी संस्थांसुध्दा मदत करतात. विशेष म्हणजे तालुका कार्यक्षेत्रात सहयोगिनींच्या मार्फत बचत गटांची स्थापना व गटांना प्रशिक्षण देण्यात येते.
महानगरपालिका तसेच नगरपालिका क्षेत्रातील दारिद्रय रेषेखालील तसेच मागासवर्गीय महिलांसाठी नगरपरिषद प्रशासन संचालनालयातर्फे महिलांचे स्वयंसहाय्यता बचत गट महानगरपालिका तसेच नगरपालिका क्षेत्रात स्थापन केले जातात. बचत गटांतील महिलांना शासनाच्या सुवर्ण जयंती शहरी रोजगार योजनेमध्ये स्वयंरोजगारासाठी कर्ज तसेच प्रशिक्षण सुध्दा दिले जाते.
ग्रामीण भागामध्ये दारिद्रय रेषेखालील तसेच अपंग, मागासवर्गीय, महिला यांच्या आर्थिक व सामाजिक उन्नतीसाठी ग्रामीण विकास विभागाने स्वयंसहाय्यता बचत गट स्थापन करण्याचा उपक्रम सुरु केलेला असून जिल्ह्याचे प्रकल्प संचालक व गट विकास अधिकारी तसेच स्वयंसेवी संस्था यांच्या माध्यमातून बचत गट स्थापन केले जातात.
शासनाप्रमाणेच बचत गट स्थापन करण्याचे काम राष्ट्रीयकृत, शेड्युल्ड व सहकारी बँका शहरी व ग्रामीण भागामध्ये करतात. बँका स्वतंत्रपणे बचत गट स्थापन करीत असल्यामुळे बचत गटांच्या बचतीच्या प्रमाणात म्हणजेच 1 : 1 ते 1 : 4 या प्रमाणात स्वयंरोजगारासाठी कर्ज देतात. स्वयंसेवी संस्थांची मदत घेऊन बँका कर्ज व प्रशिक्षणाची सुविधा बचत गटांना देतात.
बचत गटाची कार्ये:
बचत गट (Self-Help Group) हे समान सामाजिक आणि आर्थिक पार्श्वभूमी असलेल्या लोकांचे स्वैच्छिक संघटन आहे. हे गट त्यांच्या सदस्यांना सामाजिक आणि आर्थिक विकास साधण्यास मदत करतात. बचत गटाची काही प्रमुख कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
-
बचत आणि जमा:
बचत गटातील सदस्य नियमितपणे थोडी थोडी रक्कम जमा करतात. ह्या जमा झालेल्या रकमेचा उपयोग गरजू सदस्यांना कर्ज देण्यासाठी केला जातो.
-
कर्ज देणे:
गटातील सदस्यांना त्यांच्या गरजेनुसार कर्ज दिले जाते. हे कर्ज सदस्यांना लहान व्यवसाय सुरू करण्यासाठी, शेती सुधारण्यासाठी किंवा इतर वैयक्तिक कामांसाठी मदत करते.
-
आर्थिक साक्षरता:
बचत गट सदस्यांना आर्थिक व्यवस्थापन, बचत आणि गुंतवणुकीचे महत्त्व शिकवतात. त्यामुळे सदस्यांना त्यांच्या आर्थिक भविष्याची योजना बनवता येते.
-
सामाजिक विकास:
बचत गट सदस्यांना आरोग्य, शिक्षण आणि स्वच्छतेसारख्या सामाजिक विषयांवर माहिती देतात. तसेच, महिला सक्षमीकरण आणि सामाजिक समानता वाढवण्यासाठी मदत करतात.
-
Skill Development (कौशल्य विकास):
बचत गट सदस्यांना विविध कौशल्ये शिकवण्यासाठी प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करतात. त्यामुळे सदस्यांना चांगले काम मिळण्यास मदत होते.
-
उत्पादन आणि विपणन:
बचत गट सदस्यांना उत्पादने बनवण्यासाठी आणि त्यांची विक्री करण्यासाठी मदत करतात. गट सदस्यांनी बनवलेल्या वस्तू Display (दर्शविण्यासाठी) करण्याची सोय करतात आणि बाजारपेठ उपलब्ध करून देतात.
हे पण वाचा: Self Help Group (SHG) - महिला व बाल विकास विभाग, महाराष्ट्र शासन
अशा प्रकारे, बचत गट आपल्या सदस्यांना एकत्र येऊन आर्थिक आणि सामाजिक विकास साधण्यास मदत करतात.