संशोधन समस्या निवडून त्याचे उपसमस्यांमध्ये विभाजन करा. गृहीतकृत्ये अचूक ठरवा. आधारभूत माहिती संकलित करा. तिचे मापन व अर्थनिर्वचन करा. या सर्वाचे आपणास संज्ञापन करता यायला हवे. केवळ समस्या कथन करून त्याचे उत्तर सांगायचे आहे असे नाही. या महत्त्वाच्या गोष्टींची जाणीव असू द्या. समस्येच्या उत्तराप्रत तुम्ही पद्धतशीरपणे आलेले आहात हे संज्ञापित करणे आवश्यक असते. संशोधन अभ्यास तुम्ही कोणत्या पद्धतीने कोणकोणत्या टप्प्याने केलेला आहे हे वाचकाला समजणे आवश्यक आहे. संशोधन प्रबंधाच्या अहवालाचे हे महत्त्वपूर्ण कार्य आहे. कोणती गृहीतकृत्ये निश्चित केली, माहिती कोठे उपलब्ध होती, माहितीचे व्यवस्थापन करण्यासाठी कोणती पद्धती वापरली, माहितीचे अर्थनिर्वचन कसे केले या सर्व पद्धतशीर कृतीमधून निष्कर्ष कसे तार्किकदृष्टय़ा निर्माण झाले, हे सर्व स्पष्ट होते.
संशोधन अहवाल लिहिणे म्हणजे केवळ भाषेचा अचूक वापर करणे नव्हे, भाषेचा जो चांगला वापर करतो तो एक उत्तम

विचारवंत असतो यामध्ये शंका नाही. तुमच्याकडे शब्दयोजना जर चांगल्या प्रकारे असेल तर तुम्ही उत्तम प्रकारे संज्ञापन करू शकता.
उत्तम संशोधन अहवालाला चांगले नियोजन असते. संशोधन अहवालाच्या मांडणीकडे आम्ही आपले लक्ष वेधू इच्छितो. तुम्ही मराठी किंवा इंग्रजी भाषेत अहवाल लिहायचे ठरविले असेल पण त्या भाषांवर तुमचे प्रभुत्व नसेल तर मोठा प्रश्नच आहे. एखाद्या तज्ज्ञ भाषा शिक्षकाचा सल्ला घ्या व सराव करा, भाषा बोलणे, लिहिणे, बोललेले, लिहिलेले समजणे ही सर्व भाषिक कौशल्ये आहेत. कोणतेही कौशल्य तुम्ही पद्धतशीरपणे सराव करून आत्मसात करू शकता. दुसरी एक महत्त्वाची संकल्पना म्हणजे तुमच्या विषयाशी संबंधित शक्य तितकी पुस्तके वाचा. अशा प्रकारे तुमच्या विद्याशाखेची भाषा तुमच्या मनोव्यापाराचा एक अविभाज्य अंग बनून जाईल. त्यानंतर एखादा विषय निवडून त्या विषयावर दोन परिच्छेद दररोज लिहा. तुमचे लेखन भाषेवर प्रभुत्व असलेल्या एखाद्या शिक्षकाला किंवा मित्राला दाखवा. व्याकरणातील पुस्तके वाचून तुम्हाला इतरांनी बोललेले समजणे, स्वत: बोलणे, वाचणे, लिहिणे शक्य होणार नाही कृपया याची नोंद घ्या.
संशोधन अहवालाचे विभाग
संशोधन अहवालाचे मुख्य विभाग हे संशोधन अहवालाच्या खालील उद्दिष्टांशी संबंधित असतात.
१) संशोधनाच्या अहवालातून वाचकाला कोणत्या समस्येचा शोध केलेला आहे, याचे स्पष्टीकरण व्हावे, त्यामुळे वाचक अहवालांचे व्यवस्थितपणे वाचन करू शकेल.
२) प्रतिवृत्तामध्ये संपूर्ण व परिपूर्ण अशी माहिती प्रकट केली जावी. माहिती स्पष्ट करतेवेळी योग्य ती दक्षता घ्यावी. वाचकांना माहितीवर आधारित सर्व निष्कर्ष आहेत याचा स्पष्ट प्रत्यय यावा.
३) वाचकांसाठी माहितीचे अर्थनिर्वचन त्यामध्ये असावे. तसेच संग्रहित माहितीमधून प्रश्न कसे सुटतात. ते सर्व तार्किक संबंध स्पष्ट करावेत. तुम्ही तुमच्या समस्येप्रत पोहोचण्यासाठी विशिष्ट अशी तार्किक पद्धती अवलंबिली. वाचक या पद्धतीबाबत अनभिज्ञ आहे. त्यामुळे तर्कसंबंध दर्शविण्यासाठी तुम्ही विशेष काळजी घ्यायला हवी.
संशोधन अहवालाचा नमुना
प्रतिवृत्ताचा एक नमुना माहितीसाठी देण्याचा प्रयत्न केला आहे, तो काळजीपूर्वक वाचा. प्रत्येक विभागातील समाविष्ट बाबी पाहा. तुमच्या प्रतिवृत्तामध्ये या प्रत्येकाचे एक वेगळे प्रकरण करायचे आहे. प्रत्येक प्रकरणासाठी तर्कशुद्ध मांडणी अपेक्षित आहे.
संशोधन समस्या विभाग
संशोधन समस्येची मर्यादा, संज्ञेची परिभाषा, गृहीतकृत्ये, अभ्यासाचे महत्त्व, इतर उरलेल्या भागांची मांडणी.
पूर्वी झालेल्या संशोधनाचे विवेचन.
संशोधन प्रतिवृत्ताचा नमुना
उपसमस्या १
गृहीतकृत्य १
माहितीचे स्वरूप संशोधन पद्धती संग्रहित माहितीचे वर्णन मापनाचे तंत्र असल्यास मापनाचे परिणाम सांख्यिकी तंत्र असल्यास सांख्यिकी वापराचा परिणाम अर्थनिर्वचन माहिती गृहितकृत्यास आधारभूत आहे का?
निष्कर्ष
उपसमस्या २
गृहीतकृत्य २
माहितीचे स्वरूप संशोधन पद्धती संग्रहित माहितीचे वर्णन मापनाचे तंत्र असल्यास मापनाचे परिणाम सांख्यिकी तंत्र असल्यास सांख्यिकी वापराचा परिणाम अर्थनिर्वचन माहिती गृहितकृत्यास आधारभूत आहे का?
निष्कर्ष
परिशिष्ट/संदर्भ
उपसमस्या ३
गृहीतकृत्य ३
माहितीचे स्वरूप संशोधन पद्धती संग्रहित माहितीचे वर्णन मापनाचे तंत्र असल्यास मापनाचे परिणाम सांख्यिकी तंत्र असल्यास सांख्यिकी वापराचा परिणाम अर्थनिर्वचन माहिती गृहीतकृत्यास आधारभूत आहे का? पूर्वीच्या प्रकरणामध्ये या मूलभूत मांडणीबाबत तुम्ही विस्ताराने माहिती पाहिली आहे. लिहिण्याच्या दृष्टिकोनातून त्यातील काही मुद्दय़ांचा सारांश देणे उपयुक्त ठरेल.
विषयाची मर्यादा
विषयाची निवड करते वेळी त्याला मर्यादा घालण्याच्या कृतीपासून तुम्ही फारच दूर जाता याचे कारण तुम्ही एक विशिष्ट विषय निवडता, ज्ञानाचा संपूर्ण विभाग निवडत नाही. उदाहरणार्थ, तुम्ही शिक्षण विभाग निवडायचे ठरविले तर तुम्ही चिकित्सेचे क्षेत्र शिक्षण हे अगोदरच निवडले असे होईल. त्यामुळे तुम्ही अर्थ, संरक्षण व दळणवळण यांसारख्या दुसऱ्या विभागाची समीक्षा करणार नाही. भाषिकदृष्टय़ा ज्या वेळी तुम्ही भाषेचा वापर उत्तम प्रकारे करण्यास सुरुवात करता त्या वेळीच तुमच्या विषयाचे सर्व भाग विस्ताराने येतात. तुमचा विषय मर्यादित करण्यास सुरुवात केलेली असते. तुमच्या संकल्पना अगदी नेमक्या स्वरूपात सांगण्याचा दुसरा एक मार्ग आहे. तुमच्या निवडलेल्या विषयाला सर्वसामान्य प्रश्न विचारायला सुरुवात करा. उदाहरणार्थ,
१) समस्या काय आहे?
२) समस्येचे इतर विभाग कोणते आहेत?
३) त्याचे वर्गीकरणे कसे करावे?
४) इतरांशी त्याचे कोणकोणत्या बाबतीत साम्य व वेगळेपण आहे?
५) त्याची काही उदाहरणे कोणती आहेत?
६) त्याची कारणे कोणती आहेत त्याचे परिणाम काय आहेत?
समजा, तुम्ही पूर्वग्रह हा विषय घेतला तर तुम्हाला पुष्कळशा समस्या निर्माण होतील. वर दिलेल्या प्रश्नांच्या साह्य़ाने पुढीलप्रमाणे उपसमस्या मांडता येतील.
१) पूर्वग्रह म्हणजे काय?
२) समस्येचे इतर विभाग कोणते आहेत?
३) त्याचे वर्गीकरण कसे करावे?
४) इतरांशी त्याचे कोणकोणत्या बाबतीत साम्य व वेगळेपण आहे?
५) त्याची काही उदाहरणे कोणती आहेत?
६) त्याची कारणे कोणती आहेत त्याचे परिणाम काय आहेत?
समजा तुम्ही पूर्वग्रह हा विषय घेतला तर तुम्हाला पुष्कळशा समस्या निर्माण होतील. वर दिलेल्या प्रश्नांच्या साह्य़ाने पुढीलप्रमाणे उपसमस्या मांडता येतील.
१) पूर्वग्रह म्हणजे काय?
२) कोणत्या स्वरूपात पूर्वग्रह दिसून येतात?
३) पूर्वग्रह स्वाभाविक आहेत किंवा दुसऱ्याकडून शिकले जातात?
४) पूर्वग्रह, प्रेम, तिरस्कार, यांमध्ये काय फरक आहे?
५) (अ) निरनिराळ्या देशातील, वंशातील पूर्वग्रहांची उदाहरणे
(आ) पूर्वग्रहांची उदाहरणे.
६) (अ) लोक जन्मत:च पूर्वग्रहयुक्त असतात का?
(आ) शिक्षणाने पूर्वग्रह कमी होतात का?
७) पूर्वग्रहाची कारणे कोणती आहेत?
८) पूर्वग्रहाचे परिणाम काय होतात?
वरील प्रश्न विचारून खाली दिलेल्या संकल्पना स्पष्ट करा.
(१) पिढीतील अंतर
(२) खेळ
(३) आधुनिक संगीत
(४) व्यावसायिक शिक्षण
(५) चित्रपट