जमीन व्यवस्थापन

जमिनीची सुपीकता वाढवण्यासाठी अनेक उपाय आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख उपाय खालीलप्रमाणे:

टीप: जमिनीची सुपीकता वाढवण्यासाठी माती परीक्षण (soil testing) करणे अत्यंत आवश्यक आहे, ज्यामुळे जमिनीतील नेमक्या कमतरता आणि आवश्यक उपाययोजना करता येतात.

• जमिनीची सुपीकता वाढवणे:
  पडीक जमिनीची सुपीकता वाढवण्यासाठी जैविक खतांचा वापर करणे, कंपोस्ट खत वापरणे, आणि जमिनीमध्ये आवश्यक पोषक तत्वे (nutrients) टाकणे आवश्यक आहे.
• सिंचनाची सोय:
  पडीक जमिनीवर सिंचनाची सोय उपलब्ध करणे आवश्यक आहे. पावसाचे पाणी साठवून ते वापरणे (water harvesting) किंवा जलसंधारणाच्या (water conservation) पद्धतींचा अवलंब करणे गरजेचे आहे.
• योग्य पिकांची निवड:
  पडीक जमिनीत येणाऱ्या पिकांची निवड करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, कडधान्ये (pulses) आणि तेलबिया (oilseeds) यांसारखी पिके लावावी.
• वनीकरण:
  पडीक जमिनीवर झाडे लावणे हा एक चांगला उपाय आहे.legume(शेंगा येणारी) झाडे लावल्याने जमिनीची सुपीकता वाढते.
• सरकारी योजनांचा लाभ:
  सरकार पडीक जमिनी सुधारण्यासाठी अनेक योजना राबवते. त्या योजनांची माहिती घेऊन त्यांचा लाभ घेणे आवश्यक आहे.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• कृषी विभाग, महाराष्ट्र शासन (Department of Agriculture, Government of Maharashtra)

पडीत जमीन म्हणजे अशी जमीन जी लागवडी योग्य आहे, पण काही कारणांमुळे ती तात्पुरती किंवा कायमस्वरूपी लागवडीखाली आणली जात नाही.

• तात्पुरती पडीत जमीन: ह्या जमिनीत मातीची सुपीकता कमी झाल्यामुळे काही काळासाठी लागवड थांबवली जाते. १ ते ५ वर्षांसाठी जमीन पडीक ठेवल्यास, तिची सुपीकता परत वाढते.
• कायमस्वरूपी पडीत जमीन: ही जमीन अनेक वर्षांपासून लागवडीखाली नसते. क्षारपड जमीन, दलदलीची जमीन, किंवा ज्या जमिनीवर लागवड करणे आर्थिकदृष्ट्या परवडणारे नसते, अशा जमिनींचा समावेश यात होतो.

• पाण्याचा अभाव
• खनिज तत्वांची कमतरता
• दलदल किंवा क्षारयुक्त माती
• आर्थिक अडचणी
• नैसर्गिक आपत्ती

पडीत जमिनीचे योग्य व्यवस्थापन करून तिची सुपीकता वाढवता येते आणि तिला लागवडीखाली आणता येते.

• माती परीक्षण करून योग्य उपाययोजना करणे.
• सिंचनाची सोय निर्माण करणे.
• खते आणि जैविक खतांचा वापर करणे.
• योग्य पीक पद्धतीचा अवलंब करणे.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• कृषी विभाग, महाराष्ट्र शासन
• महाराष्ट्र कृषी विभाग

जमीन नापीक करण्याचे काही नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित कारणं आहेत.

नैसर्गिक कारणे:

• अतिवृष्टी: सतत आणि जास्त पाऊस झाल्यास जमिनीतील पोषक तत्वे वाहून जातात आणि जमीन नापीक होते.

• दुष्काळ: दीर्घकाळ पाऊस न झाल्यास जमिनीतील ओलावा कमी होतो आणि जमीन कोरडी पडून नापीक होते.

• क्षारयुक्त जमीन: काही जमिनींमध्ये क्षारांचे प्रमाण जास्त असते, त्यामुळे जमिनीची सुपीकता कमी होते.

• धूप: वारा आणि पाण्यामुळे जमिनीची माती वाहून जाते, ज्यामुळे जमिनीतील पोषक तत्वे कमी होतात.

मानवनिर्मित कारणे:

• रासायनिक खतांचा अतिवापर: रासायनिक खतांचा जास्त वापर केल्याने जमिनीतील नैसर्गिक सूक्ष्मजीवां नष्ट होतात आणि जमीन नापीक होते.

• कीटकनाशकांचा वापर: जास्त प्रमाणात कीटकनाशके वापरल्याने जमिनीतील उपयुक्त कीटक मरतात आणि जमिनीची सुपीकता कमी होते.

• जमिनीचा गैरवापर: जमिनीचा सतत वापर केल्याने आणि तिला विश्रांती न दिल्याने तिची उत्पादन क्षमता कमी होते.

• प्रदूषण: कारखान्यांमधील रासायनिक कचरा आणि सांडपाणी जमिनीत सोडल्याने जमीन प्रदूषित होते आणि नापीक बनते.

जमीन नापीक होऊ नये म्हणून काय करावे?

• सेंद्रिय खतांचा वापर: शेणखत, कंपोस्ट खत आणि जैविक खतांचा वापर करणे.

• पीक फेरपालट: वेगवेगळ्या प्रकारची पिके एकाच जमिनीत आलटून पालटून घेणे.

• पाणी व्यवस्थापन: योग्य वेळी आणि योग्य प्रमाणात पाणी देणे.

• माती परीक्षण: वेळोवेळी माती परीक्षण करून जमिनीतील कमतरता ओळखून उपाय करणे.

• रासायनिक खतांचा योग्य वापर: रासायनिक खतांचा वापर आवश्यकतेनुसार आणि योग्य प्रमाणात करणे.

टीप: जमीन नापीक करणे हे पर्यावरणासाठी आणि मानवासाठी हानिकारक आहे. त्यामुळे जमिनीची सुपीकता वाढवण्याचे प्रयत्न करणे अधिक योग्य आहे.

1. माती परीक्षण (Soil Testing):

2. सेंद्रिय खतांचा वापर (Use of Organic Fertilizers):

3. पीक फेरपालट (Crop Rotation):

4. हिरवळीची खते (Green Manure):

5. रासायनिक खतांचा योग्य वापर (Proper Use of Chemical Fertilizers):

6. पाण्याचे व्यवस्थापन (Water Management):

7. जमिनीची धूप थांबवा (Prevent Soil Erosion):

8. जैविक कीटकनाशकांचा वापर (Use of Biopesticides):