दुग्धव्यवसाय
धवलक्रांतीची निर्मिती:
भारतामध्ये दुग्धोत्पादन वाढवण्यासाठी ‘धवलक्रांती’ (White Revolution)shuru करण्यात आली. या क्रांतीमुळे देशातील दुग्धोत्पादनात मोठी वाढ झाली.
निर्मिती:
- १९७० मध्ये राष्ट्रीय दुग्ध विकास मंडळाने (National Dairy Development Board - NDDB) ‘ऑपरेशन फ्लड’ (Operation Flood) कार्यक्रमाची सुरुवात केली. NDDB
- या कार्यक्रमाचा उद्देश भारतातील दुग्धोत्पादनात वाढ करणे, ग्रामीण भागातील लोकांना रोजगार उपलब्ध करून देणे आणि दुग्धव्यवसायाला चालना देणे हा होता.
- या कार्यक्रमांतर्गत, दुग्ध सहकारी संस्था (Dairy co-operatives) स्थापन करण्यात आल्या आणि शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण देण्यात आले.
- डॉ. वर्गीस কুরियन (Verghese Kurien) यांच्या नेतृत्वाखाली हा कार्यक्रम यशस्वी झाला, त्यामुळे त्यांना ‘भारताचे दुग्धक्रांतीचे जनक’ मानले जाते.
- या क्रांतीमुळे भारत जगातील सर्वात मोठा दूध उत्पादक देश बनला.
धवलक्रांतीमुळे भारतातील ग्रामीण अर्थव्यवस्थेत सुधारणा झाली आणि लाखो लोकांना रोजगार मिळाला.
धवलक्रांती (Operation Flood) :
धवलक्रांती म्हणजे दुग्धोत्पादन वाढवण्याचा कार्यक्रम.
- निर्मिती: भारतामध्ये दुधाचे उत्पादन वाढवण्यासाठी 1970 मध्ये 'ऑपरेशन फ्लड' (Operation Flood) सुरू करण्यात आले, यालाच 'धवलक्रांती' म्हणतात.
- उद्देश:Operation Flood चा उद्देश हा भारतातील ग्रामीण भागातील दुग्ध उत्पादक शेतकऱ्यांना संघटित करून, त्यांना शहरांमधील ग्राहकांशी थेट जोडणे हा होता. या योजनेमुळे दुधाचे उत्पादन वाढले, तसेच ग्रामीण भागातील लोकांचे जीवनमान सुधारण्यास मदत झाली.
- जनक: डॉ. वर्गीस कुरियन (Verghese Kurien) यांना धवलक्रांतीचे जनक मानले जाते. त्यांनी 'अमूल' (AMUL) या सहकारी दूध उत्पादन संस्थेची स्थापना केली आणि त्याद्वारे धवलक्रांतीला चालना दिली.
धवलक्रांतीचे परिणाम:
- दुधाच्या उत्पादनात मोठी वाढ झाली.
- ग्रामीण अर्थव्यवस्था सुधारली.
- शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढले.
- 'अमूल' सारख्या सहकारी संस्थांच्या माध्यमातून दुग्धव्यवसाय अधिक संघटित झाला.
अधिक माहितीसाठी:
'धवलक्रांती'ची निर्मिती:
भारतामध्ये दुधाचे उत्पादन वाढवण्यासाठी ‘धवलक्रांती’ (White Revolution) झाली. या क्रांतीमुळे भारत जगात दुग्धोत्पादनात अग्रेसर बनला.
धवलक्रांतीची कारणे:
- दुधाचे उत्पादन वाढवणे.
- ग्रामीण भागातील लोकांचे जीवनमान सुधारणे.
- दुग्धव्यवसायाला चालना देणे.
धवलक्रांतीची सुरुवात:
- १९७० मध्ये 'ऑपरेशन फ्लड' (Operation Flood) या नावाने धवलक्रांती सुरू झाली.
- डॉ. वर्गीस कुरियन (Dr. Verghese Kurien) यांनी महत्त्वाची भूमिका निभावली, त्यामुळे त्यांना 'भारताचे दुग्ध क्रांतीचे जनक' मानले जाते.
- राष्ट्रीय दुग्ध विकास मंडळाने (National Dairy Development Board - NDDB) ही योजना कार्यान्वित केली.
धवलक्रांतीचे परिणाम:
- दुधाचे उत्पादन वाढले.
- ग्रामीण अर्थव्यवस्था सुधारली.
- शेतकऱ्यांना रोजगाराच्या संधी मिळाल्या.
धवलक्रांतीने भारताला दुग्धोत्पादनात आत्मनिर्भर बनवले आणि ग्रामीण भागाच्या विकासाला नवी दिशा दिली.
अधिक माहितीसाठी: राष्ट्रीय दुग्ध विकास मंडळ (NDDB)
डेअरी व्यवसाय:
डेअरी व्यवसाय म्हणजे दुग्ध उत्पादन आणि दुग्धजन्य पदार्थांचे उत्पादन, प्रक्रिया आणि वितरण करणे होय.
या व्यवसायात गायी, म्हशी, शेळ्या किंवा इतर दुभत्या जनावरांची पैदास करणे, त्यांचे संगोपन करणे आणि त्यांच्यापासून दूध मिळवणे हे मुख्य काम असते.
डेअरी व्यवसायामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:
- दुग्ध उत्पादन (Milk production)
- दुग्ध प्रक्रिया (Milk processing)
- पॅकेजिंग (Packaging)
- वितरण (Distribution)
दुग्धजन्य पदार्थ:
दुधापासून अनेक पदार्थ बनवले जातात, जसे की दही, लोणी, तूप, चीज, पनीर, श्रीखंड आणि मिठाई.
डेअरी व्यवसायाचे महत्त्व:
हा व्यवसाय ग्रामीण भागातील लोकांसांठी उत्पन्नाचा एक महत्त्वाचा स्रोत आहे. तसेच, शहरांमधील लोकांना ताजे दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ मिळवण्यास मदत करतो.