बालकांचा विकास आणि स्व ची जाणीव हे दोन्ही पैलू बालकांच्या निरोगी वाढीसाठी आणि भविष्यातील यशासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. ते एकमेकांशी घट्ट जोडलेले आहेत.

बालकांचा विकास (Child Development)

बालकांचा विकास म्हणजे जन्मापासून ते पौगंडावस्थेपर्यंत मुलांमध्ये होणारे शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, भावनिक आणि संज्ञानात्मक बदल. यामध्ये पुढील गोष्टींचा समावेश होतो:

• शारीरिक विकास: उंची, वजन वाढणे, स्नायूंची वाढ, इंद्रियांची कार्यक्षमता वाढणे.
• संज्ञानात्मक (मानसिक) विकास: विचार करण्याची, समजून घेण्याची, समस्या सोडवण्याची, भाषा शिकण्याची आणि स्मरणशक्तीची क्षमता वाढणे.
• सामाजिक आणि भावनिक विकास: इतरांशी संबंध निर्माण करणे, भावना ओळखणे आणि त्यांना योग्य प्रकारे व्यक्त करणे, सहानुभूती विकसित करणे.
• भाषिक विकास: संवाद साधण्याची, शब्दसंग्रह वाढवण्याची आणि व्याकरण समजून घेण्याची क्षमता.

स्व ची जाणीव (Self-awareness)

स्व ची जाणीव म्हणजे स्वतःला ओळखणे, स्वतःचे विचार, भावना, क्षमता, मर्यादा आणि व्यक्तिमत्त्व समजून घेणे. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, 'मी कोण आहे?' या प्रश्नाचे उत्तर स्वतःला मिळणे.

बालकांमध्ये स्व ची जाणीव टप्प्याटप्प्याने विकसित होते:

• लहान वयात (०-३ वर्षे):
  • आरशात स्वतःला ओळखणे.
  • स्वतःच्या नावावर प्रतिक्रिया देणे.
  • 'मी' आणि 'माझे' या शब्दांचा वापर करणे.
  • इतरांपासून आपण वेगळे आहोत हे हळूहळू समजणे.
• शालेय वयात (४-१२ वर्षे):
  • स्वतःच्या आवडीनिवडी, क्षमता आणि कमतरता ओळखणे.
  • स्वतःच्या भावना (आनंद, राग, दुःख) ओळखणे.
  • इतरांशी तुलना करून स्वतःची ओळख बनवणे.
  • शाळेतील यश-अपयशातून स्वतःबद्दल शिकणे.
• पौगंडावस्था (१३-१८ वर्षे):
  • स्वतःची मूल्ये, ध्येये आणि भविष्याबद्दल विचार करणे.
  • स्वतःच्या व्यक्तिमत्त्वाचे आणि सामाजिक भूमिकेचे अधिक सखोल आकलन होणे.
  • स्वतःच्या भावनांवर नियंत्रण ठेवण्यास शिकणे.

बालकांचा विकास आणि स्व ची जाणीव यांचा संबंध

स्व ची जाणीव बालकांच्या सर्वांगीण विकासासाठी एक महत्त्वाचा पाया आहे. हे दोन्ही पैलू एकमेकांवर अवलंबून आहेत:

• भावनिक विकास: जेव्हा बालकांना स्वतःच्या भावनांची जाणीव होते, तेव्हा ते त्यांना योग्य प्रकारे व्यक्त करू शकतात आणि नियंत्रणात ठेवू शकतात. यामुळे भावनिक आरोग्य सुधारते.
• सामाजिक विकास: स्वतःला समजून घेतल्याने इतरांना समजून घेणे सोपे होते. यामुळे इतरांशी चांगले संबंध निर्माण होतात आणि सामाजिक कौशल्ये विकसित होतात.
• आत्मविश्वास आणि आत्मसन्मान: स्वतःच्या क्षमता आणि मर्यादांची जाणीव असल्याने आत्मविश्वास वाढतो. स्वतःची ओळख सकारात्मक असली की आत्मसन्मानही वाढतो.
• निर्णय क्षमता: स्वतःची मूल्ये आणि ध्येये स्पष्ट असल्याने योग्य निर्णय घेण्याची क्षमता विकसित होते.
• समस्या सोडवण्याची क्षमता: स्वतःच्या सामर्थ्याची आणि कमतरतांची जाणीव असल्याने बालके समस्यांवर अधिक प्रभावीपणे उपाय शोधू शकतात.
• शिकण्याची प्रक्रिया: स्वतःची शिकण्याची शैली आणि आवडीनिवडी समजल्याने शिक्षण प्रक्रिया अधिक प्रभावी होते.

थोडक्यात, बालकांमध्ये स्व ची जाणीव निर्माण होणे हे त्यांच्या विकासाचे एक महत्त्वाचे लक्षण आहे आणि ती त्यांच्या पुढील जीवनातील यश आणि कल्याणासाठी आवश्यक आहे.