योगामधील विविध क्रियांचा श्वसनसंस्थेच्या कार्यावर खालीलप्रमाणे सकारात्मक परिणाम होतो:

• आसने (Yoga Postures):
  • अनेक आसने, विशेषतः छाती उघडणारी आसने (उदा. भुजंगासन, मत्स्यासन, उष्ट्रासन, त्रिकोणासन), छातीच्या पिंजऱ्याची लवचिकता वाढवतात, ज्यामुळे फुफ्फुसांची क्षमता (lung capacity) वाढते.
  • ही आसने डायफ्राम (diaphragm) आणि इंटरकोस्टल स्नायूंना (intercostal muscles) बळकट करतात, जे श्वसनक्रियेत महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
  • पाठीच्या कण्याचा आणि शरीराचा योग्य ताळमेळ साधल्याने श्वसनमार्ग अधिक मोकळा होतो आणि श्वास घेणे अधिक प्रभावी होते.
  • उदाहरणार्थ, ताडासन आणि त्रिकोणासन फुफ्फुसांमध्ये हवा घेण्याची क्षमता वाढवतात, तर सूर्यनमस्कारासारख्या क्रिया शरीरातील रक्ताभिसरण सुधारून फुफ्फुसांना अधिक ऑक्सिजन पुरवतात.
• प्राणायाम (Breath Control Techniques):
  • प्राणायाम हे योगाचे एक महत्त्वाचे अंग आहे, जे थेट श्वसनसंस्थेवर कार्य करते. यात श्वास घेणे, रोखून ठेवणे आणि बाहेर सोडणे यावर नियंत्रण ठेवले जाते.
  • दीर्घ श्वास (Deep Breathing): फुफ्फुसांची संपूर्ण क्षमता वापरण्यास मदत करते, ज्यामुळे ऑक्सिजनचे प्रमाण वाढते आणि कार्बन डायऑक्साइड बाहेर काढण्याची प्रक्रिया अधिक कार्यक्षम होते.
  • कपालभाती: ही एक शुद्धीकरण क्रिया आहे, जी श्वसनमार्गातील अडथळे दूर करते, फुफ्फुसे स्वच्छ करते आणि श्वसन स्नायूंना बळकट करते.
  • अनुलोम-विलोम (Alternate Nostril Breathing): नाकातून श्वास घेण्याच्या क्रियेचे नियमन करते, ज्यामुळे श्वसनमार्गातील संतुलन राखले जाते आणि शरीरातील ऑक्सिजनचा पुरवठा सुधारतो.
  • भस्त्रिका (Bellows Breath): फुफ्फुसांना उत्तेजित करते आणि शरीरातील ऊर्जा पातळी वाढवते.
  • उज्जयी प्राणायाम: श्वसनक्रियेला दीर्घ आणि लयबद्ध बनवते, ज्यामुळे मन शांत होते आणि ऑक्सिजनचे शोषण वाढते.
  • प्राणायामामुळे फुफ्फुसांची लवचिकता वाढते, श्वसनाचे स्नायू बळकट होतात आणि शरीरातील वायूंची देवाणघेवाण सुधारते. हे तणाव कमी करून श्वसनसंस्थेवर होणारा नकारात्मक परिणाम कमी करते.
• बंध आणि मुद्रा (Locks and Gestures):
  • उड्डीयान बंध (Abdominal Lock): डायफ्रामला वर खेचून छातीचा पोकळ भाग वाढवतो, ज्यामुळे फुफ्फुसांना अधिक हवा घेण्यास जागा मिळते आणि श्वसन स्नायू बळकट होतात.
  • जालंधर बंध (Throat Lock): घशातील दाब नियंत्रित करून श्वसनमार्गातील हवा नियंत्रित करण्यास मदत करतो.
  • विशिष्ट मुद्रा रक्ताभिसरण आणि ऊर्जा प्रवाहात सुधारणा करून अप्रत्यक्षपणे श्वसनसंस्थेच्या आरोग्यास मदत करतात.
• ध्यान आणि शिथिलीकरण (Meditation and Relaxation):
  • ध्यान आणि शिथिलीकरणामुळे शरीरातील तणाव आणि चिंता कमी होते. तणावामुळे श्वास जलद आणि उथळ (shallow) होतो.
  • मन शांत झाल्याने श्वास नैसर्गिकरित्या अधिक खोल आणि संथ होतो, ज्यामुळे फुफ्फुसांना पुरेसा वेळ मिळतो आणि ऑक्सिजनचे अधिक चांगले शोषण होते.
  • ध्यान श्वसनावर लक्ष केंद्रित करण्यास मदत करते, ज्यामुळे श्वसनक्रिया अधिक जाणीवपूर्वक आणि प्रभावी बनते.

थोडक्यात, योगातील विविध क्रिया श्वसनमार्गांना मोकळे ठेवण्यास, फुफ्फुसांची क्षमता आणि लवचिकता वाढवण्यास, श्वसन स्नायूंना बळकट करण्यास आणि श्वसनक्रियेचे नियमन करण्यास मदत करतात. यामुळे शरीराला अधिक ऑक्सिजन मिळतो, तणाव कमी होतो आणि श्वसनसंस्थेचे एकंदरीत आरोग्य सुधारते.