समाजशास्त्र आणि समाजकार्य हे दोन्ही सामाजिक विज्ञानाचे अविभाज्य भाग आहेत आणि त्यांच्यात घनिष्ठ संबंध आहे. समाजशास्त्राशिवाय समाजकार्य अपूर्ण आहे आणि समाजकार्याशिवाय समाजशास्त्राचे अनेक सिद्धांत केवळ पुस्तकी राहतील. या दोन्हींतील संबंध खालीलप्रमाणे सविस्तर स्पष्ट करता येतो:

१. समाजशास्त्र (Sociology) म्हणजे काय?

• समाजशास्त्र हे समाजाचा, मानवी वर्तनाचा, सामाजिक गटांचा, संस्थांचा, सामाजिक संबंधांचा, सामाजिक बदलांचा आणि सामाजिक समस्यांचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास करणारे एक व्यापक ज्ञानक्षेत्र आहे.
• ते समाजाची रचना, कार्यपद्धती आणि विकास कसा होतो, यावर लक्ष केंद्रित करते.
• समाजशास्त्रज्ञ सामाजिक घटना, नमुने (patterns) आणि ट्रेंड्स (trends) समजून घेण्यासाठी संशोधन, सर्वेक्षण आणि विश्लेषण करतात.
• त्याचा मुख्य उद्देश समाजाबद्दलचे ज्ञान निर्माण करणे आणि सामाजिक सिद्धांतांची निर्मिती करणे हा आहे.

२. समाजकार्य (Social Work) म्हणजे काय?

• समाजकार्य हा एक व्यावसायिक अभ्यास आणि उपयोजित (applied) विषय आहे, ज्याचा उद्देश व्यक्ती, कुटुंब, गट आणि समुदायांना त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी, त्यांचे कल्याण सुधारण्यासाठी आणि त्यांच्या सक्षमीकरणासाठी मदत करणे हा आहे.
• समाजकार्य हे सामाजिक न्याय, मानवाधिकार, सामूहिक जबाबदारी आणि विविधतेचा आदर या मूल्यांवर आधारित आहे.
• समाजकार्यकर्ते थेट मदत (counseling), वकिली (advocacy), समुदाय विकास (community development), धोरण नियोजन (policy planning) आणि सामाजिक कार्यक्रम अंमलबजावणी (program implementation) यांसारख्या विविध पद्धती वापरतात.
• त्याचा मुख्य उद्देश सामाजिक समस्यांवर उपाय शोधणे आणि सकारात्मक सामाजिक बदल घडवून आणणे हा आहे.

३. समाजशास्त्र आणि समाजकार्य यांच्यातील संबंध:

समाजशास्त्र हे समाजकार्याचा पाया आहे, तर समाजकार्य हे समाजशास्त्रीय ज्ञानाचा प्रत्यक्ष उपयोग करते. हा संबंध अनेक प्रकारे दिसून येतो:

• ज्ञान आणि सिद्धांताचा आधार: समाजकार्यकर्त्यांना समाजात अस्तित्वात असलेल्या समस्या (उदा. गरिबी, बेरोजगारी, भेदभाव, घरगुती हिंसाचार, मानसिक आरोग्य समस्या) का आणि कशा निर्माण होतात, हे समजून घेण्यासाठी समाजशास्त्रीय सिद्धांतांची (उदा. संघर्ष सिद्धांत, कार्यात्मक सिद्धांत, प्रतीकात्मक आंतरक्रिया सिद्धांत) मदत होते. समाजशास्त्र सामाजिक समस्यांची मूळ कारणे आणि त्यांचे सामाजिक संदर्भ स्पष्ट करते.
• सामाजिक समस्यांचे विश्लेषण: समाजशास्त्र सामाजिक समस्यांचे मोठे चित्र (macro-level) आणि त्यांचे सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक आणि राजकीय परिणाम कसे होतात, याचे विश्लेषण करते. समाजकार्यकर्त्यांना ही माहिती व्यक्ती आणि समुदायांना मदत करण्यासाठी आवश्यक असते. उदा. जर एखाद्या समाजकार्यकर्त्याला बेरोजगारीच्या समस्येवर काम करायचे असेल, तर त्याला समाजशास्त्रातून मिळणाऱ्या माहितीमुळे (उदा. बेरोजगारीची कारणे, त्याचे सामाजिक परिणाम, सरकारी धोरणे) योग्य उपाययोजना करता येतात.
• समुदाय आणि गट समजून घेणे: समाजशास्त्र विविध सामाजिक गट, समुदाय आणि त्यांच्या संस्कृती, मूल्ये, श्रद्धा आणि वर्तनाचे नमुने यांचा अभ्यास करते. समाजकार्यकर्त्यांना समुदायात प्रभावीपणे काम करण्यासाठी हे ज्ञान अत्यंत महत्त्वाचे असते, कारण त्यांना स्थानिक संस्कृती आणि गरजा समजून घेऊन हस्तक्षेप करणे आवश्यक असते.
• हस्तक्षेप आणि धोरण निर्मिती: समाजकार्याचे ध्येय सामाजिक बदल घडवून आणणे आणि समस्या सोडवणे हे आहे. यासाठी समाजशास्त्रज्ञांनी विकसित केलेल्या सामाजिक धोरणांचे विश्लेषण, सामाजिक बदलांचे सिद्धांत आणि सामाजिक नियोजनाचे तत्त्वे समाजकार्यकर्त्यांना त्यांच्या कामात मदत करतात. समाजकार्यासाठी उपयुक्त असलेले अनेक कार्यक्रम आणि धोरणे समाजशास्त्रीय संशोधनावर आधारित असतात.
• संशोधन पद्धती: दोन्ही क्षेत्रांमध्ये सामाजिक संशोधन पद्धतींचा वापर केला जातो. समाजशास्त्रज्ञ मोठ्या प्रमाणावर माहिती गोळा करून विश्लेषण करतात, तर समाजकार्यकर्ते त्यांच्या सेवा देण्याच्या प्रक्रियेचे मूल्यांकन करण्यासाठी आणि प्रभावी हस्तक्षेपाची योजना आखण्यासाठी संशोधन वापरतात.
• परस्पर पूरकता: समाजशास्त्र समाजाचे निदान (diagnosis) करते, तर समाजकार्य त्यावर उपचार (treatment) करते. समाजशास्त्र सामाजिक समस्यांची कारणमीमांसा करते, तर समाजकार्य त्या समस्यांवर प्रत्यक्ष कृती करते आणि बदल घडवून आणते. समाजकार्याला समाजशास्त्राकडून सैद्धांतिक चौकट मिळते, तर समाजकार्य आपल्या अनुभवातून समाजशास्त्राला नवीन निरीक्षणे आणि संशोधनासाठी विषय प्रदान करते.

थोडक्यात, समाजशास्त्र हे समाजकार्यासाठी बौद्धिक आणि सैद्धांतिक पाया प्रदान करते, ज्यामुळे समाजकार्यकर्त्यांना त्यांच्या कामात अधिक प्रभावी आणि माहितीपूर्ण दृष्टिकोन अवलंबता येतो. याउलट, समाजकार्य हे समाजशास्त्रीय सिद्धांतांची व्यावहारिक उपयुक्तता सिद्ध करते आणि समाजातील बदलांचा अनुभवजन्य डेटा समाजशास्त्राला पुरवते.