आदिम कुटुंब आणि संस्था यांचा संबंध मानवी समाजाच्या सुरुवातीच्या अवस्थेशी आहे, जेव्हा समाज अधिक संघटित नव्हता आणि जीवनशैली खूपच साधी होती.

१. आदिम कुटुंब (Primitive Family):

आदिम काळात, कुटुंबाची संकल्पना आजच्याइतकी निश्चित आणि मर्यादित नव्हती. उत्क्रांतीच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात, कुटुंबाची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे होती:

• अनिबंध लैंगिक संबंध (Promiscuity): सुरुवातीला लैंगिक संबंधांना कोणतीही निश्चित बंधने नव्हती, ज्यामुळे पितृत्व निश्चित करणे कठीण होते.
• समूह विवाह (Group Marriage): कालांतराने, विशिष्ट गटांमधील पुरुषांचा दुसऱ्या गटातील स्त्रियांशी विवाह होण्यास सुरुवात झाली. अनेक पुरुष अनेक स्त्रियांचे पती मानले जात असत.
• मातृसत्ताक कुटुंब (Matriarchal Family): पितृत्व अनिश्चित असल्यामुळे, आईलाच कुटुंबाचा केंद्रबिंदू मानले जात असे. वारसा हक्क, मालमत्ता आणि सामाजिक ओळख आईच्या बाजूने ठरवली जात असे. स्त्रिया अधिक प्रभावशाली होत्या.
• पितृसत्ताक कुटुंब (Patriarchal Family): कालांतराने, शेती आणि पशुपालनाच्या विकासामुळे पुरुषांचे महत्त्व वाढले. पितृत्व निश्चित झाले आणि कुटुंबामध्ये पुरुषाचे वर्चस्व प्रस्थापित झाले. वारसा हक्क पित्याच्या बाजूने पुढे जाऊ लागला.
• लहान गट: आदिम कुटुंबे सहसा लहान गटांमध्ये राहत होती, जी शिकार आणि अन्न गोळा करण्यावर अवलंबून होती.

२. आदिम संस्था (Primitive Institutions):

आदिम समाजात आजच्यासारख्या औपचारिक संस्था अस्तित्वात नव्हत्या, परंतु त्यांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी काही मूलभूत सामाजिक व्यवस्था (संस्था) विकसित झाल्या होत्या. या व्यवस्था अलिखित नियम, चालीरीती आणि परंपरेवर आधारित होत्या:

• कुटुंब आणि विवाह (Family and Marriage): आदिम काळातील कुटुंब आणि विवाह ही सर्वात मूलभूत संस्था होती. मानवी वंश पुढे नेणे, मुलांचे संगोपन करणे आणि लैंगिक संबंधांना काही प्रमाणात नियमबद्ध करणे ही त्यांची मुख्य कार्ये होती.
• आर्थिक संस्था (Economic Institutions):
  • शिकार आणि अन्न संकलन: आदिम समाजाचे अर्थकारण प्रामुख्याने शिकार करणे, मासेमारी करणे आणि जंगलातून फळे, कंदमुळे गोळा करण्यावर आधारित होते.
  • साधे औजार: दगडी औजार, लाकडी भाले यांसारख्या साध्या साधनांचा वापर केला जात होता.
  • सामुदायिक मालकी: जमीन किंवा इतर नैसर्गिक संसाधनांवर वैयक्तिक मालकी नसून ती समुदायाच्या मालकीची मानली जात असे.
• राजकीय आणि सामाजिक संस्था (Political and Social Institutions):
  • टोळ्या आणि कुळे: आदिम समाज टोळ्यांमध्ये किंवा कुळांमध्ये संघटित होता. ही कुळे रक्ताच्या नातेसंबंधांवर आधारित होती.
  • प्रमुख किंवा सरदार: टोळीचा सर्वात अनुभवी किंवा बलवान सदस्य 'प्रमुख' किंवा 'सरदार' म्हणून निवडला जात असे, जो न्यायनिवाडा करणे आणि टोळीचे नेतृत्व करणे यांसारखी कार्ये करत असे.
  • ज्येष्ठांची परिषद: अनुभवी वृद्धांच्या सल्ल्याला महत्त्व दिले जात असे.
• धार्मिक आणि सांस्कृतिक संस्था (Religious and Cultural Institutions):
  • ॲनिमिझम (Animism): निसर्गातील प्रत्येक वस्तूत (उदा. झाडे, दगड, नद्या) आत्मा असतो अशी त्यांची श्रद्धा होती.
  • जादू आणि टोटेम (Magic and Totemism): नैसर्गिक शक्तींवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी किंवा त्यांचा आशीर्वाद मिळवण्यासाठी जादुई विधी केले जात होते. विशिष्ट प्राणी किंवा वनस्पतींना पवित्र मानले जाई (टोटेम).
  • नृत्य आणि गाणी: उत्सवांमध्ये आणि विधींमध्ये नृत्य, गाणी यांचा समावेश असे, जे सामाजिक एकोपा वाढवत असे.
• शिक्षण संस्था (Educational Institutions):
  • अनौपचारिक शिक्षण: आदिम काळात औपचारिक शाळा नव्हत्या. मुले मोठ्यांकडून शिकार करणे, अन्न गोळा करणे, औजार बनवणे आणि सामाजिक नियम शिकत होती.

थोडक्यात, आदिम कुटुंब आणि संस्था म्हणजे मानवी समाजाच्या विकासाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात अस्तित्वात असलेल्या साध्या पण मूलभूत सामाजिक संरचना आणि व्यवस्था, ज्यांनी मानवी समूहांना एकत्र राहण्यास, जगण्यास आणि आपले वंश वाढवण्यास मदत केली.