अध्यापन म्हणजे काय?

अध्यापन (Teaching) म्हणजे ज्ञान, कौशल्ये, कल्पना आणि मूल्यांची देवाणघेवाण करण्याची एक प्रक्रिया. यात एक शिक्षक (किंवा मार्गदर्शक) विद्यार्थ्यांना विशिष्ट उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी मदत करतो. अध्यापनाचा मुख्य हेतू विद्यार्थ्यांमध्ये शिकण्याची आवड निर्माण करणे, त्यांच्या वर्तनात सकारात्मक बदल घडवून आणणे आणि त्यांना जगाविषयी अधिक समजून घेण्यास सक्षम करणे हा असतो. हे केवळ माहिती देणे नसून, विद्यार्थ्यांना विचार करायला लावणे, समस्या सोडवायला शिकवणे आणि नवीन गोष्टी शोधण्यासाठी प्रेरित करणे हे देखील यात समाविष्ट आहे.

अध्यापनाचे स्वरूप (Nature of Teaching):

अध्यापनाचे स्वरूप अनेक पैलूंनी समृद्ध आहे, जे खालीलप्रमाणे आहेत:

• १. एक हेतुपूर्ण प्रक्रिया (A Purposeful Process): अध्यापन हे नेहमीच विशिष्ट उद्दिष्टे आणि ध्येये ठेवून केले जाते. शिक्षकाचे उद्दिष्ट विद्यार्थ्यांमध्ये अपेक्षित बदल घडवून आणणे हे असते.
• २. एक परस्परसंवादी प्रक्रिया (An Interactive Process): अध्यापनात शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यात सतत संवाद असतो. यात प्रश्न विचारणे, चर्चा करणे, शंकांचे निरसन करणे आणि प्रतिसाद देणे या गोष्टी समाविष्ट असतात.
• ३. एक कला आणि विज्ञान (An Art and a Science):
  • कला: उत्तम अध्यापनासाठी सर्जनशीलता, सहानुभूती, प्रभावी संवाद कौशल्ये आणि विद्यार्थ्यांशी जुळवून घेण्याची क्षमता लागते. प्रत्येक विद्यार्थ्याला समजून घेऊन शिकवणे ही एक कला आहे.
  • विज्ञान: अध्यापन हे मानसशास्त्रीय तत्त्वे, शैक्षणिक सिद्धांत आणि पद्धतशीर दृष्टिकोन वापरते. प्रभावी अध्यापन तंत्रे आणि रणनीती निवडण्यासाठी संशोधनाचा आधार घेतला जातो.
• ४. एक गतिशील प्रक्रिया (A Dynamic Process): अध्यापन स्थिर नसते; ते परिस्थितीनुसार, विद्यार्थ्यांच्या गरजांनुसार आणि नवीन ज्ञानानुसार बदलत राहते. शिक्षक आपल्या पद्धतींमध्ये लवचिकता आणतात.
• ५. एक सामाजिक प्रक्रिया (A Social Process): अध्यापन हे समाजात घडते आणि समाजाच्या मूल्यांवर आणि अपेक्षांवर त्याचा प्रभाव असतो. शिक्षक विद्यार्थ्यांना सामाजिक प्राणी म्हणून विकसित करण्यास मदत करतात.
• ६. विकासाभिमुख प्रक्रिया (Developmental Process): अध्यापनाचा उद्देश केवळ माहिती देणे नसून, विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाला चालना देणे हा असतो – यात बौद्धिक, भावनिक, सामाजिक आणि शारीरिक विकास समाविष्ट असतो.
• ७. नियोजनबद्ध आणि संघटित (Planned and Organized): प्रभावी अध्यापनासाठी योग्य नियोजन, अभ्यासक्रमाची रचना, अध्यापन पद्धतींची निवड आणि मूल्यांकन तंत्रांचा वापर आवश्यक असतो.
• ८. मार्गदर्शन आणि सुविधा (Guidance and Facilitation): शिक्षक हा केवळ माहिती देणारा नसून, विद्यार्थ्यांना त्यांच्या शिकण्याच्या प्रवासात मार्गदर्शन करणारा आणि सुविधा पुरवणारा असतो. तो विद्यार्थ्यांसाठी शिकण्याचे अनुकूल वातावरण तयार करतो.
• ९. मूल्यमापन आणि अभिप्राय (Evaluation and Feedback): अध्यापन प्रक्रियेत विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे आणि शिकण्याच्या निष्पत्तीचे नियमित मूल्यांकन केले जाते. यातून मिळालेल्या अभिप्रायाचा उपयोग अध्यापन पद्धतीत सुधारणा करण्यासाठी होतो.
• १०. सतत चालणारी प्रक्रिया (A Continuous Process): शिकणे आणि शिकवणे ही दोन्ही आयुष्यभर चालणारी प्रक्रिया आहे. शिक्षक स्वतःही नवनवीन गोष्टी शिकत राहतात आणि आपल्या अध्यापन पद्धती अद्ययावत करतात.