अध्यापन

अध्यापन म्हणजे काय?

अध्यापन (Teaching) म्हणजे ज्ञान, कौशल्ये, कल्पना आणि मूल्यांची देवाणघेवाण करण्याची एक प्रक्रिया. यात एक शिक्षक (किंवा मार्गदर्शक) विद्यार्थ्यांना विशिष्ट उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी मदत करतो. अध्यापनाचा मुख्य हेतू विद्यार्थ्यांमध्ये शिकण्याची आवड निर्माण करणे, त्यांच्या वर्तनात सकारात्मक बदल घडवून आणणे आणि त्यांना जगाविषयी अधिक समजून घेण्यास सक्षम करणे हा असतो. हे केवळ माहिती देणे नसून, विद्यार्थ्यांना विचार करायला लावणे, समस्या सोडवायला शिकवणे आणि नवीन गोष्टी शोधण्यासाठी प्रेरित करणे हे देखील यात समाविष्ट आहे.

अध्यापनाचे स्वरूप (Nature of Teaching):

अध्यापनाचे स्वरूप अनेक पैलूंनी समृद्ध आहे, जे खालीलप्रमाणे आहेत:

• १. एक हेतुपूर्ण प्रक्रिया (A Purposeful Process): अध्यापन हे नेहमीच विशिष्ट उद्दिष्टे आणि ध्येये ठेवून केले जाते. शिक्षकाचे उद्दिष्ट विद्यार्थ्यांमध्ये अपेक्षित बदल घडवून आणणे हे असते.
• २. एक परस्परसंवादी प्रक्रिया (An Interactive Process): अध्यापनात शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यात सतत संवाद असतो. यात प्रश्न विचारणे, चर्चा करणे, शंकांचे निरसन करणे आणि प्रतिसाद देणे या गोष्टी समाविष्ट असतात.
• ३. एक कला आणि विज्ञान (An Art and a Science):
  • कला: उत्तम अध्यापनासाठी सर्जनशीलता, सहानुभूती, प्रभावी संवाद कौशल्ये आणि विद्यार्थ्यांशी जुळवून घेण्याची क्षमता लागते. प्रत्येक विद्यार्थ्याला समजून घेऊन शिकवणे ही एक कला आहे.
  • विज्ञान: अध्यापन हे मानसशास्त्रीय तत्त्वे, शैक्षणिक सिद्धांत आणि पद्धतशीर दृष्टिकोन वापरते. प्रभावी अध्यापन तंत्रे आणि रणनीती निवडण्यासाठी संशोधनाचा आधार घेतला जातो.
• ४. एक गतिशील प्रक्रिया (A Dynamic Process): अध्यापन स्थिर नसते; ते परिस्थितीनुसार, विद्यार्थ्यांच्या गरजांनुसार आणि नवीन ज्ञानानुसार बदलत राहते. शिक्षक आपल्या पद्धतींमध्ये लवचिकता आणतात.
• ५. एक सामाजिक प्रक्रिया (A Social Process): अध्यापन हे समाजात घडते आणि समाजाच्या मूल्यांवर आणि अपेक्षांवर त्याचा प्रभाव असतो. शिक्षक विद्यार्थ्यांना सामाजिक प्राणी म्हणून विकसित करण्यास मदत करतात.
• ६. विकासाभिमुख प्रक्रिया (Developmental Process): अध्यापनाचा उद्देश केवळ माहिती देणे नसून, विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाला चालना देणे हा असतो – यात बौद्धिक, भावनिक, सामाजिक आणि शारीरिक विकास समाविष्ट असतो.
• ७. नियोजनबद्ध आणि संघटित (Planned and Organized): प्रभावी अध्यापनासाठी योग्य नियोजन, अभ्यासक्रमाची रचना, अध्यापन पद्धतींची निवड आणि मूल्यांकन तंत्रांचा वापर आवश्यक असतो.
• ८. मार्गदर्शन आणि सुविधा (Guidance and Facilitation): शिक्षक हा केवळ माहिती देणारा नसून, विद्यार्थ्यांना त्यांच्या शिकण्याच्या प्रवासात मार्गदर्शन करणारा आणि सुविधा पुरवणारा असतो. तो विद्यार्थ्यांसाठी शिकण्याचे अनुकूल वातावरण तयार करतो.
• ९. मूल्यमापन आणि अभिप्राय (Evaluation and Feedback): अध्यापन प्रक्रियेत विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे आणि शिकण्याच्या निष्पत्तीचे नियमित मूल्यांकन केले जाते. यातून मिळालेल्या अभिप्रायाचा उपयोग अध्यापन पद्धतीत सुधारणा करण्यासाठी होतो.
• १०. सतत चालणारी प्रक्रिया (A Continuous Process): शिकणे आणि शिकवणे ही दोन्ही आयुष्यभर चालणारी प्रक्रिया आहे. शिक्षक स्वतःही नवनवीन गोष्टी शिकत राहतात आणि आपल्या अध्यापन पद्धती अद्ययावत करतात.

अध्यापनाचे मुख्यत्वे तीन स्तर आहेत:

हे स्तर एकमेकांशी जोडलेले आहेत. उच्च स्तरावरचे शिक्षण घेण्यासाठी, आधीच्या स्तरांवर प्रभुत्व मिळवणे आवश्यक आहे.

वर्गातील मुलांना शिक्षक म्हणून मार्गदर्शन करताना मी खालील गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करेन:

• प्रत्येक विद्यार्थ्याला समजून घेणे:
  • प्रत्येक विद्यार्थ्याची आवड, क्षमता आणि गरज वेगळी असते. त्यामुळे प्रत्येक विद्यार्थ्याला वैयक्तिक पातळीवर समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
  • त्यांच्याशी संवाद साधून, त्यांच्या अडचणी जाणून घेऊन त्यांना योग्य मार्गदर्शन करणे.
• शिकण्याची आवड निर्माण करणे:
  • मुलांना फक्त पुस्तकी ज्ञान न देता, त्यांना जगाबद्दल कुतूहल निर्माण करणे महत्त्वाचे आहे.
  • नवनवीन गोष्टी शिकण्यासाठी त्यांना प्रोत्साहित करणे, जेणेकरून त्यांना शिक्षण कंटाळवाणे वाटणार नाही.
• सकारात्मक वातावरण तयार करणे:
  • वर्गात सकारात्मक आणि मैत्रीपूर्ण वातावरण तयार करणे, जेणेकरून मुले कोणताही संकोच न करता प्रश्न विचारू शकतील आणि आपले विचार व्यक्त करू शकतील.
  • चुका सुधारण्याची संधी देणे आणि त्यांना सतत प्रोत्साहन देणे.
• ध्येय निश्चित करण्यास मदत करणे:
  • प्रत्येक विद्यार्थ्याला त्याच्या क्षमता आणि आवडीनुसार ध्येय निश्चित करण्यास मदत करणे.
  • ध्येय साध्य करण्यासाठी योग्य मार्गदर्शन करणे आणि त्यांना प्रेरित करणे.
• नियम आणि शिस्त:
  • वर्गात नियम आणि शिस्त पाळणे आवश्यक आहे, पण ते लादलेले नसावेत.
  • नियमांचे महत्त्व मुलांना समजावून सांगणे आणि त्याचे पालन करण्यास प्रवृत्त करणे.

या उपायांमुळे मुलांना योग्य मार्गदर्शन मिळेल आणि ते यशस्वी होऊ शकतील.

• विषयाची निवड: तुम्हाला कोणता विषय शिकवायचा आहे ते ठरवा.
• शिकवण्याचे उद्दिष्ट: विद्यार्थ्यांना काय शिकवायचे आहे आणि तासिका संपल्यानंतर त्यांना काय समजायला हवे, हे निश्चित करा.
• वेळेचे नियोजन: 35 मिनिटांमध्ये तुम्ही काय काय शिकवणार आहात आणि त्यासाठी किती वेळ देणार आहात, याचे नियोजन करा.
• साहित्य: तुम्हाला लागणारे शैक्षणिक साहित्य (उदा. पाठ्यपुस्तक, फळा, खडू, इत्यादी) तयार ठेवा.
• मूल्यमापन: विद्यार्थ्यांचे ज्ञान तपासण्यासाठी प्रश्नोत्तरे किंवा छोटेखानी चाचणी तयार ठेवा.

उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला गणिताची तासिका घ्यायची असेल, तर तुम्ही खालीलप्रमाणे नियोजन करू शकता:

1. सुरुवात (5 मिनिटे): मागील पाठाची उजळणी आणि आजच्या विषयाची ओळख.
2. मुख्य भाग (20 मिनिटे): संकल्पना समजावून सांगणे आणि उदाहरणे देणे.
3. सराव (5 मिनिटे): विद्यार्थ्यांना उदाहरणे सोडवायला देणे.
4. मूल्यमापन (5 मिनिटे): प्रश्नोत्तरे किंवा छोटी चाचणी घेणे.

35 मिनिटांची तासिका तयार करताना, खालील गोष्टी विचारात घ्याव्यात:

• वेळेचे व्यवस्थापन: वेळेचं नियोजन व्यवस्थित करा. प्रत्येक भागासाठी किती वेळ द्यायचा आहे ते ठरवा.
• विषयाची निवड: कोणता विषय शिकवायचा आहे आणि तो 35 मिनिटांत पूर्ण होऊ शकतो का, हे तपासा.
• शिकवण्याची पद्धत: विद्यार्थ्यांना समजेल अशा सोप्या पद्धतीने शिकवा.
• उदाहरणं: विषयाला सोप्या उदाहरणांच्या मदतीने समजावून सांगा.
• Interactivity: विद्यार्थ्यांशी संवाद साधा. त्यांना प्रश्न विचारा आणि त्यांच्या शंकांचं निरसन करा.
• पुनरावृत्ती: शिकवलेल्या भागाची थोडक्यात उजळणी करा.

1. हिंदी भाषेत एक प्रचलित म्हण आहे की पानी पियो छान कर गुरु बनाओ जानकर। अर्थात मराठीत त्याचा अर्थ असा असावा की पाणी प्यावं गाळून, गुरु बनवा जाणून... अर्थात आपण खराब पाणी प्यायल्यावर आपल्याला उलट्या, अतिसार होऊन आपण आजारी पडू शकता. त्याचप्रमाणे, जर अज्ञानपणे कोणालाही गुरु मानले गेले तर आपले संपूर्ण आयुष्य आजारी पडेल आणि आपल्याला त्याबद्दल माहित देखील पडणार नाही आणि आध्यात्मिक विकास देखील थांबेल.

2. 'गु' या शब्दाचा अर्थ अंधार (अज्ञान) आहे आणि 'रु' शब्दाचा अर्थ प्रकाश ज्ञान आहे. जो अज्ञानाचा नाश करतो, ब्रह्मचा प्रकाश आहे तो गुरु आहे. म्हणूनच गुरू धर्मशास्त्रज्ञ असणे आवश्यक आहे. ब्रह्मज्ञानींच्या चेहर्‍यावर वेगळा तेज असतो.

3. गुरू म्हणजे काय, कसे आणि कोण आहे हे जाणून घेण्यासाठी, त्यांच्या शिष्यांबद्दल जाणून घेणे देखील आवश्यक आवश्यक आहे आणि हे देखील की गुरूला जाणून घेतल्यास शिष्य ओळखता येतात. परंतु हे केवळ ती व्यक्तीच जाणून घेऊ शकते जेव्हा ती स्वत: गुरू किंवा शिष्य असेल. गुरु म्हणजेच जाणून घेतल्यावर शिष्याला दीक्षा देतात आणि शिष्यही तोच आहे जो गुरुला जाणून घेतल्यावर दीक्षा ग्रहण करतो.

4. हे जाणून घेणे महत्वाचे आहे की अखेर आपण ज्या व्यक्तीस गुरू बनवित आहोत, त्यांच्या विचार, चमत्कार किंवा आजूबाजूच्या भक्तांच्या गर्दीमुळे त्यांना गुरु मानत आहोत किंवा आपले व्यवसायिक संबंधांसाठी किंवा स्वार्थासाठी गुरु मानत आहात. असे असेल तर आपण योग्य मार्गावर नाही.

5. अती साधारण लोकं गुरु वाटत नाही कारण ते तामझाम सह आमच्यासमोर येत नाही. ते ग्लॅमर जगात नाही आणि ते आपल्यासारखे तर्क करणारे देखील नाही. त्यांना वाद घालणे तर मुळीच आवडत नाही. ते आपल्याला तर्क किंवा स्वार्थ या पातळीवर परीक्षेत उर्त्तीण होत नाही तोपर्यंत आणण त्यांना गुरु मानण्यास तयार नसता. परंतु अनेक अंधभक्त देखील असतात, तर अशा भक्तांचे गुरु देखील अंध असू शकतात. वर्तमान परिस्थितीत अंध गरुंची संख्या कमी नाही जे भक्त गोळा करण्याच्या कामात लागलेले असतात. भागवत कथा वाचन करणारे किंवा चार वेद किंवा फिर चार धार्मिक पुस्तकं वाचून प्रवचन देणारे कधी गुरु होत नसतात. पुस्तकं, चूर्ण, ऑडियो-व्हिडियो क्लिप्स, माळ किंवा ध्यान विकण्याची नोकरी देणारे कधीच गुरु नसतात.

6. अलीकडे तर एखादा व्यक्ती कोणालाही गुरु मानून त्यांचा घरात मोठा फोटो लावून पूजा करु लागतो, असं करण्यामागील कारण देखावा देखील असू शकतो. कथावाचक देखील गुरु आहे आणि दुष्कर्मी देखील गुरु आहे. आश्रमाच्या नावाखाली जमीन हडपणारे देखील गुरू आहेत आणि आपल्या मधुर वाणीने भक्तांचे मन जिंकणारे देखील गुरु बनत फिरतात. यांच्या धनबळ, प्रवचन आणि भक्तांची संख्या बघून प्रत्येकाला त्यांची ओढ लागते कारण या सर्वांमागे आर्थिक लाभ जुळलेले आहेत.

7. गुरु शोधणे सोपं नाही. योग्य गुरु देखील योग्य भक्तांच्या शोधात असतात. अनेकदा गुरु आमच्या ओवतीभोवती असून आम्ही त्यांना मठ, आश्रम, जंगल किंवा प्रवचनात शोधत असतो.

8. काही लोकांप्रमाणे शास्त्रानुसार आणि गुरु-शिष्य परंपरा अनुसार माहित पडतं की गुरु तो असतो जो आपल्याला निद्रेतून जागं करतं आणि मोक्षाच्या मार्गावर ढकलून देतं. तथापि, असे म्हटले जाऊ शकते की कोणीही जे काही शिक्षण देतं, गुरु आहेत. गुरु द्रोण यांनी धनुष विद्येची शिकवण दिली तर काय ते गुरु नव्हते? काय केवळ मोक्षाचा मार्ग दाखवणाराचं गुरु आहे? डॉक्टरी किंवा इंजीनियरिंग शिकवणारे गुरु नाहीत का?

9. तसं तर आमच्या जीवनात नकळत अनेक गुरु येतात ज्यात आमच्या पालकांची जागा सर्वोत्तम तर नंतर शिक्षक आणि इतर लोकांची जागा महत्त्वाची असते. परंतु प्रत्यक्षात गुरूचा संबंध शिष्याशी असतो आणि विद्यार्थ्याशी नाही. आश्रमांमध्ये गुरु-शिष्य परंपरा पाळली जात होती.

10. जैन धर्मात म्हटले गेले आहे की साधु होणे ही सिद्धी किंवा अरिहंतांची पहिली पायरी आहे. जर आपण साधुच नसला आणि गुरु बनून दीक्षा देण्याचा विचार करत असाल तर मग विचार करा हा कसला गुरु आहे. कबीर यांच्या एक दोहाची ओळ या प्रकारे आहे- - 'गुरु बिन ज्ञान ना होए मोरे साधु बाबा।' या ओळीने ज्ञात होतं की कबीर साधुंना म्हणत आहे की गुरुविना ज्ञान प्राप्त होऊ शकतं नाही.